Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

Tomas Lieske
De ijsgeneraals
door Guus Middag

In zijn bundel Een winter in Tomi bedicht Hans Berghuis de ballingschap van Ovidius. Jacques Hamelink richt in Sacrale komedie een monument op voor de bijbel, vooral voor het Oude Testament. Het Hittietische rijk is het onderwerp van een afdeling goden- en heldenzangen in de laatste bundel van Hans R. Vlek, Boghazkøy.

Dit uitbarstinkje van wat je zou kunnen noemen intertekstuele en interculturele poëzie is opvallend. Het vormt een aardig contrast met de recente roep van jongere dichters om vandalistische poëzie. Helemaal nieuw is deze opleving van dichterlijke eruditie niet. H.J. de Roy van Zuydewijns bedichtingen van een roman van Vestdijk (De Visionair, 1984) en een tragedie van Shakespeare (Enclave, 1986) kunnen tot hetzelfde genre gerekend worden, net als Jan Kuijpers bundel Bijbelplaatsen (1983) die in zijn geheel bestaat uit sonnetten naar aanleiding van regels uit de Statenvertaling. In de sonnetten die Kuijper daarna in De Revisor liet verschijnen, lijkt het intertekstuele genre zijn grens bereikt te hebben: ze zijn gebaseerd op dichtregels van Nederlandse collega's uit alle tijden.

Tot dit strominkje kan ook de debuutbundel van Tomas Lieske (geb. 1943) gerekend worden. De ijsgeneraals is niet, zoals de hiervoor genoemde bundels, volgens één concept geschreven, maar uit de zesentwintig gedichten blijkt een brede cultuurhistorische belangstelling en een grote belezenheid. Naar de vorm voegen de meeste gedichten zich wel naar een stramien. Ze zijn allemaal erg lang; de meeste strekken zich over meer dan één pagina uit. De strofen beginnen als om de aandacht te trekken, met een lange regel (van maar

[p. 104]

liefst zeventien of achttien lettergrepen), waarna het gedicht in korte regels van negen lettergrepen verder zijn weg gaat. Dat lijkt een strak schema, maar in de praktijk valt het mee. De regels rijmen niet en enjamberen volop. Lieske schrijft korte zinnen met veel onderbrekingen, waardoor zijn gedichten toch maar zelden soepel lopen. De indruk dat hier verhalend proza in een vooraf bedachte vorm is ondergebracht, kunnen ze meestal niet wegnemen.

Inhoudelijk is zijn bundel aan geen enkele plaats of tijd gebonden. De gedichten spelen zich af in het heden en in vele verledens, in Den Haag en in Milaan, in de werkelijkheid van het stuklopen van de Margaretha Johanna op de Noordergronden in 1914 en in de verbeelding van een historische romanfiguur van Vestdijk in het hoofd van de directeur van Het Roomhuis en in de kop van een everzwijn.

Lieskes poëzie zou je ‘gestaltepoëzie’ kunnen noemen, een term die Kees Fens zo'n vijftien jaar geleden (in Literair Lustrum ii) bedacht toen de Nederlandse poëzie door een vergelijkbaar golfje van interculturele bundels overspoeld werd. In de middeleeuwse figuren van Hugo Claus, de Azteken van H.C. ten Berge en de Provençaalse troubadours van Rein Bloem zag Fens ‘gestalten’: figuren die de dichter laat spreken en door wie hij zich uit kan spreken, zodat verschillende tijden en werelden in elkaar overlopen.

Een goed voorbeeld van zo'n gestaltegedicht van Lieske is ‘De pest’, waarin de gevreesde ziekte naar middeleeuws geloof wordt voorgesteld als een man. Naarmate het gedicht vordert, krijgt hij meer hedendaagse trekken. Zijn huiselijke omstandigheden worden aan het eind van het gedicht als volgt beschreven:

Thuis heeft hij een gesel, een vleugel in de kamer, twee kinderen -
meisje, jongen, modieuze namen -
Hij prijst soms en aait over de flank,
de wilde slaat hij in het gezicht.
Hij speelt schaak, zijn vrouw laat hem winnen.
Hij kent geen angst te laat te komen,
hij kent geen angst niet eens te slagen,
Wel de stompzinnigheid van duizend
kopieën. Wee ruikt hij naar wonden,
draagt het haar irritant gescheiden.
Boven de toetsen staat een motet
van een jong componist, die stierf in
Siena, dertien achtenveertig.

[p. 105]

Lieskes drang tot vereenzelviging neemt soms bizarre vormen aan. Het laatste gedicht van de bundel, ‘Het heilig everzwijn’, is een lange innerlijke monoloog van het zwijn dat in de Griekse mythe de schone jongeling Adonis met zijn tanden verscheurde, voor de ogen van zijn geliefde Aphrodite. Het dier is goddelijk, want het was Ares die zich als everzwijn vermomde. Dat verklaart zijn denkende brein, maar dat neemt niet weg dat hij er als everzwijn curieuze gedachten en onmythologische verlangens op na houdt. Hij denkt er wel eens over hoe het zou zijn om een vrouw (een zeug dus) te hebben, om dan ‘samen voor de pyjama's te zorgen’.

Een van de angsten van dit everzwijn is dat zijn kop nog eens op een schaal rondgedragen zal worden, - een motief dat in meer gedichten voorkomt, zoals er trouwens in de hele bundel opvallend veel varkens en runderen rondlopen. Lieskes kennelijke obsessie voor everzwijnkoppen gaat gepaard met een opmerkelijke belangstelling voor obers, kelners en ander horecapersoneel. Restaurants, eethuizen en hotels zijn geliefde lokaties van zijn hoofdfiguren, zoals het uniform hun geliefde kleding is. Aan zulk personeel ontleent de bundel ook zijn titel: de ijsgeneraals zijn de in wit uniform met gouden tressen gestoken kelners van een Haagse ijssalon.

Bij deze motieven voegt zich nog een preoccupatie met seksuele verlangens en angsten en - maar dat schijnt freudiaans geheel verklaarbaar te zijn - een grote interesse voor vliegexperimenten en valangsten. Behalve duisterheid is effectbejag het grootste gevaar dat deze gedichten bedreigt. Het contrast tussen een conservatrix die in een koel museum vlieginstrumenten beheert en een stratemaker die buiten met ontbloot bovenlijf klinkers legt (‘de gladde steel van de hamer schuin. / Hij drukt de kop tegen zijn broekriem.’) is niet erg verrassend. Dat geldt ook voor de erotische fantasieën die haar overvallen terwijl ze staat voor een schuine ‘geelkoperen buis’ waarvan het einde met ‘sterke duimen’ omhoog geschoven kan worden.

Lieskes poëzie gaat wel eens gebukt onder haar eigen inhoud, zoals de meeste intertekstuele en interculturele poëzie. Soms doet hij niet meer dan een ingewikkeld verhaal vertellen in een zakelijke, onpersoonlijke stijl. Poëzielezen wordt dan gereduceerd tot het thuisbrengen van de vele toespelingen, met als hoogste beloning: begrip.

De ijsgeneraals is een verrassend en geestig debuut, van een dichter die niet met zichzelf omhoog lijkt te zitten, maar met de werkelijkheid die hem regelmatig visioenen bezorgt van verloren tijden en culturen. Daardoor krijgt zijn poëzie iets onpersoonlijks; hij

[p. 106]

compenseert dat met een groot inlevingsvermogen. ‘Eufraat’ is de lange, ontroerende monoloog van een opzichter van de waterwerken in Mesopotamië. Hij weet dat de Eufraat binnenkort haar loop zal verleggen en zijn district met droogte zal treffen. Zorgelijk blikt hij vooruit:

Wat in eeuwen tot stand gekomen is, blijft
nog eeuwen onaangetast, alleen de rivier
loopt naar andere steden: log en belachelijk is ons werk.
Mijn klachten bij de Raad zijn niet gehoord, door het volk
protesten weggelachen; te vaak hebben zij geoogst.
Zij zullen mij doden als de systemen verdroogd zijn.
Het is het eind van de vuchtbaarheid, de samenleving,
de goden, de oude Sumerische cultuur.
Over een telbaar aantal jaren stuift hier het zand op,
waar nu nog tuinen hangen. Waar goden waren,
schuifelen straks schorpioenen rond. Ook vossen
zullen overleven en de uilen; maar de tempels
verdwijnen onder het tijdloze van tien maal tienduizend
door blinde insekten aangedragen korrels zand.

‘Angsten van een everzwijn’. Uit nrc Handelsblad, 5 februari 1988.

* ‘In breed gerekte versregels beschrijft Lieske geheimzinnige, gedroomde werelden, waarvan de realiteit moeilijk te ontdekken is, maar die toch door hun poëtische kracht een sfeer geven die fascineert.’ (André Matthijsse, Haagsche Courant, 4 december 1987)
* ‘Het is een dichter van betekenis die zich hier aandient. Misschien zou hij aan kracht kunnen winnen met minder maskers en theater, maar dat kan alleen de toekomst leren. Ik ben benieuwd hoe het verder gaat met de poëzie van Tomas Lieske.’ (Aad Nuis, de Volkskrant, 4 maart 1988)
De ijsgeneraals verscheen in eerste druk in november 1987 en werd genomineerd voor de Prijs van de Nieuwe Nederlandse Poëzie.