Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

W.F. Hermans
Een heilige van de horlogerie
door Arnold Heumakers

Sommige schrijvers maken het hun lezers graag een beetje moeilijk. W.F. Hermans is zo'n schrijver. En niet alleen in De God denkbaar, denkbaar de God of Het evangelie van O. Dapper Dapper, boeken die bij menigeen (ik sluit mijzelf niet uit) als tamelijk onleesbaar gelden. Ook in zijn boeken die op het eerste gezicht volkomen begrijpelijk (want realistisch) zijn, is altijd veel meer aan de hand dan er staat. Elk

[p. 93]

boek in Hermans' oeuvre vertolkt een complex wereldbeeld, dat zich onder het realisme misschien verbergt maar daarin voor de goede verstaander niet verloren gaat.

Zo kan ik mij heel goed voorstellen dat zijn laatste grote roman, Uit talloos veel miljoenen (1981), voor veel lezers in de eerste plaats een vermakelijk satirisch verhaal is geweest, zij het voorzien van de nodige psychologische diepgang en van een in zijn tragiek aangrijpend slot. Tegelijkertijd echter is deze roman een tot in alle details uitgewerkte illustratie van het voor Hermans zo kenmerkende universum van moedwil en misverstand. Wat zijn hoofdpersonen overkomt is niet slechts hun individuele lot, maar dient ook steeds tot bouwsteen voor de grimmige comédie humaine die Hermans nu al sinds jaar en dag uit zijn eigen diepten te voorschijn tovert.

Wel heel geconcentreerd, bijna programmatisch kwam zijn visie tot uiting in twee van de vier novellen die hij aan het begin van dit decennium publiceerde. Ontdaan van alle literaire ballast, in een rudimentaire vorm en stijl, laten Filip's sonatine (1980) en De zegelring (1984) zien hoe uit toeval en bedrog een noodlot kan worden gesmeed. Minder doorzichtig waren de twee andere novellen. Wat er precies aan de hand is in Homme's hoest (1980) en Geyerstein's dynamiek (1982), zou ik tenminste niet zo een-twee-drie kunnen zeggen. Nu geloof ik niet dat Hermans hier opeens met een ander wereldbeeld op de proppen komt. Maar het vertrouwde patroon is er verweven met zoveel onbekende raadsels dat de lezer als het ware wordt uitgedaagd het nu weer eens op eigen houtje uit te zoeken.

Een nieuwe uitdaging vormt Hermans' deze week verschenen roman Een heilige in de horlogerie, waarvan de raadselachtigheid enigszins doet denken aan de twee laatstgenoemde novellen. Door de grotere omvang beschikt de lezer echter over veel meer gegevens en aanwijzingen, zodat een oplossing (of liever: een bevredigende interpretatie) ditmaal makkelijker te vinden moet zijn. De meest voor de hand liggende aanwijzing bevindt zich al meteen aan het begin van de roman, waar Hermans uitgebreid citeert uit de scriptie (getiteld ‘Tijd en duur’) van zijn hoofdpersoon, die zelf als verteller de rest van het boek voor zijn rekening neemt.

Deze hoofdpersoon, Constantin Brueghel, zoon van een Nederlandse vader en een Franse moeder, is een filosoof, die na zijn studie geen leraar is geworden (zoals in Frankrijk gebruikelijk) maar klokkenmaker in een zonderling paleis. Daar heeft hij tot taak een collectie van 1473 klokken en pendules, verdeeld over 297 zalen, op te win-

[p. 94]

den en gelijk te laten lopen. Een onzinnige bezigheid die voortvloeit uit het testament waarin de oorspronkelijke eigenaar, een door Napoleon tot hertog gepromoveerde legerleverancier, paleis en klokkencollectie in de vorige eeuw heeft vermaakt aan de plaatselijke gemeente. Maar hoe onzinnig ook, Constantin kwijt zich van zijn taak met vlekkeloos plichtsbesef, hij is er zelfs een ‘roeping’ in gaan zien.

Van een dergelijke roeping was kennelijk nog geen sprake toen hij zijn scriptie schreef (die ondanks de suggestieve titel voor zover ik het kan overzien niets te danken heeft aan Bergson). Daarin immers laat Constantin zich tamelijk laatdunkend uit over de klok, terwijl hij het grootste belang toekent aan de kalender. ‘Voortgang werd het wezen van de tijd, nadat de jaartelling was uitgevonden, niet de klok. Tijd die stilstaat is geen tijd.’ De klok legt steeds hetzelfde rondje af, twaalf uren die steeds opnieuw beginnen en zonder de aanwezigheid van de kalender perfect de eeuwige terugkeer van hetzelfde symboliseren. ‘Klokken hebben geen geheugen en scheppen geen geschiedenis’, zo staat het elders in Constantins scriptie te lezen.

Daarmee is aan gegeven waar het in deze roman over zal gaan: over de tijd en over de geschiedenis, meer in het bijzonder over de veranderingen daarin, over het eeuwige gevecht tussen vooruitgang en traditie. Constantin, als schatbewaarder van een klokkenverzameling die zich allang overleefd heeft, staat aan de zijde van de traditie, dat is duidelijk. De ‘progressieve’ ideeën uit zijn studententijd heeft hij prijsgegeven (toen hij zijn scriptie schreef was hij dus nog wel progressief; dat verklaart zijn voorkeur voor de kalender boven de klok) en hij verdedigt nu zulke onprogressieve waarden als plichtsbetrachting en zelfs dienstklopperij, dezelfde waarden die hij als klokkenmaker zo voorbeeldig in de praktijk brengt.

De toewijding waarmee hij de klokken van het paleis verzorgt, heeft echter ook nog een andere achtergrond dan blind plichtsbesef. Constantin is in het paleis ontvankelijk geworden voor de eentonige maar indringende boodschap van de klokken: elke slag markeert het verglijden van de tijd, die daardoor onachterhaalbaar wordt. Dit besef vindt hij in feite pijnlijker en gruwelijker dan de dood zelf. Voor wie in de vooruitgang gelooft is de tijd een bondgenoot, wie de voorbije uren telt en zich realiseert dat ze nooit meer terugkeren zal er eerder een vijand in zien. Tenzij hij erin zou slagen de tijd naar zijn hand te zetten.

In deze illusie verkeert Constantin, zo wordt tenminste enkele malen gesuggereerd. De klokken mogen dan het naderen van de

[p. 95]

dood aangeven, hij, als klokkenmaker, is de ‘heerser van de tijd’, godgelijk. In de achttiende eeuw werd God door de deïsten niet voor niets vergeleken met een grote klokkenmaker. Opgaand in zijn ambitie waant ook Constantin zich meer dan eens aan de beperkingen van de tijd ontkomen. Kijkend naar de pendules die hij tegelijkertijd heeft laten slaan, denkt hij een moment: ‘Zo kijkt God naar het heelal en naar de omloop van planeten en kometen.’ Deze illusie is natuurlijk alleen bestaanbaar zolang er niets fout gaat. Daarom moet Constantin nagenoeg volmaakt zijn, ook als niemand het merkt mag hij niet verzaken, ‘zoals de ware heilige niet wil dat er zich zelfs in het diepste duister van zijn ziel de geringste schim of schaduw van een ongerechtigheid verbergt’.

Maar heiligen zijn er, zoals men weet, ook om in bekoring te worden gebracht, en geven ze toe, dan zijn ze reddeloos verloren. Voor Constantin wordt de tentatie belichaamd door Louise, die werkzaam is op een van de drie gemeentediensten die in het paleis zijn ondergebracht. Haar eerste optreden in het boek betekent al meteen een inbreuk op de volmaaktheid, want zij blijkt een van de pendules in haar kantoor met een propje papier onklaar te hebben gemaakt. Op dat papiertje leest Constantin: ‘Ik wil je spreken. Zal alles uitleggen.’ Maar dat is niet het enige.

Deze zeer aantrekkelijke Louise lijkt als twee druppels water op een Amerikaanse filmster uit de dertiger jaren, Louise Brooks, op wie - o toeval - Constantin sinds zijn jongensjaren verliefd is. Tot dusver moest hij zich altijd behelpen met foto's, wetend dat de filmster zelf allang bejaard was, nu staat haar evenbeeld in levenden lijve voor zijn neus. Als hij even de kalender buiten beschouwing laat, kost het hem zelfs niet zo veel moeite om zich in te beelden dat deze Louise eigenlijk de echte Louise Brooks is. Zij, beseft Constantin, is zijn lot: hij moet haar zien te veroveren. In de praktijk zal zij echter (net als de filmster indertijd voor haar tegenspelers) zijn noodlot blijken te zijn, dat de ondergang inluidt van zowel het paleis en de klokkenverzameling als van Constantins broze carrière als heilige.

In samenspel met een communistische (maar desondanks schatrijke) wethouder bewerkstelligt Louise de ondergang van Constantin. Wat haar precies bezielt, wordt weliswaar niet onthuld (Louise komt haar belofte op het papiertje niet na), maar dat de antieke city-bag ‘van echt nijlpaardeleer’ die Constantin beroepshalve met zich meezeult en die van meet af aan Louises begeerte opwekt, een factor van belang is bij haar interesse voor hem, lijkt ontwijfelbaar. Nog

[p. 96]

platvloerser zijn de motieven van de wethouder, die in de huidige parlementaire enquête naar het gerommel met de bouwsubsidies geen gek figuur zou slaan.

Het toeval geeft niettemin de doorslag. Overvloedige regenval zorgt voor een watersnood en de gedupeerden uit de ondergelopen nieuwe wijk van het stadje (ook hier brengt de vooruitgang weinig geluk) leggen beslag op het paleis en plunderen de klokkenverzameling. Verder ontmantelen zij de reusachtige klok op de bovenste verdieping, waarvan volgens een ‘legende’ het gewicht zo zwaar was dat het, mits slecht onderhouden, het hele paleis in zijn val zou kunnen meeslepen. De legende wordt letterlijk en figuurlijk afgebroken als blijkt dat het geduchte gewicht uit losse onderdelen bestaat die moeiteloos kunnen worden verwijderd.

Aan het slot van de roman heeft Constantin niets meer: hij is vrijwel zeker zijn baantje kwijt en naar Louise kan hij eveneens fluiten. Zijn tragiek wordt echter geen moment schrijnend, zoals bij voorbeeld wel het geval was bij Sita van de Wissel in Uit talloos veel miljoenen. Constantin legt zich bij de feiten neer en gaat in Parijs op zoek naar een hoer die op Louise Brooks lijkt. Dat zou niet zo moeilijk moeten zijn, denkt hij, want ‘haar type kwam weer in de mode’.

Dat is wel een heel ongezouten manier om aan te geven dat ook van Constantins ‘heiligheid’ geen spat meer over is. De ontluistering is totaal in dit boek. Omdat het verhaal door Constantin wordt verteld, heeft het er soms de schijn van dat Hermans de traditie in bescherming neemt tegen de verschrikkingen van de vooruitgang. Het valt niet te ontkennen dat in de gedaante van de wethouder de vooruitgang wel heel ongunstig is vertegenwoordigd. Maar daaruit volgt nog niet dat de traditie die Constantin met zoveel volharding (de naam is in dit geval geen toeval) verdedigt, zoveel beter zou zijn. Het conflict tussen traditie en vooruitgang is er in deze roman een tussen oude en nieuwe bedriegers. De hertog die het paleis had laten bouwen was een rijk geworden ijdeltuit, de klokkenverzameling (die op zichzelf geen enkele waarde vertegenwoordigt) was mede via zwendel en chantage tot stand gekomen.

Constantin staat dus pal voor iets dat zoveel inzet van geen kanten verdient. Het enige dat wel de moeite waard lijkt te zijn, is de verdediging zelf, die des te heroïscher wordt naarmate wat er verdedigd wordt minder te betekenen heeft. Heroïek heeft, zo wil het de ridderlijkheid, nu eenmaal behoefte aan nutteloosheid om echt bewon-

[p. 97]

derenswaardig te zijn. Constantin is een aandoenlijke Don Quichot, maar zijn ridderlijkheid is - ook al vóór zijn val - niet onbegrensd. Dat hij soms in gedachten voor Louise door de knieën gaat, is tot daaraantoe; uiteindelijk houdt hij wél voet bij stuk. Maar Hermans toont zijn held ook op minder verheven momenten, bij voorbeeld als deze zit te becijferen hoeveel goedkoper hij uit is doordat Louise zijn invitatie om met hem uit dineren te gaan niet heeft aangenomen. Door zelfs van zijn heilige een ‘grutter’ te maken, demonstreert Hermans onomwonden dat voor volmaaktheid in zijn wereld geen plaats is.

Een heilige in de horlogerie is een roman over vooruitgang die verloederend, traditie die belachelijk, heiligheid die halfslachtig blijkt te zijn. De boodschap is, zeker komend uit de mond van Hermans, niet nieuw. Vroeger werd zij door hem vaak verkondigd met verbeten woede, agressie, fanatisme. Daarin is iets veranderd. Hoewel mildheid een woord is dat ik in verband met W.F. Hermans niet graag in de mond zou nemen, blijkt uit deze roman wel duidelijk dat er tegenwoordig sprake is van veel meer distantie. Net als de vier novellen is Een heilige in de horlogerie aanzienlijk cerebraler (het gaat om een pure ideeënroman) dan veel van Hermans' vroegere werk, al ontbreken treiterige opmerkingen over verzorgingsstaat, gelijkheidsstreven en feminisme ook nu niet. Maar treiteren is iets anders dan bijten, schoppen en in het rond slaan. Hermans legt nu - zonder veel illusies ook wat dit betreft, neem ik aan - uit hoe de wereld volgens hem in elkaar zit.

Gelukkig doet hij dat in Een heilige in de horlogerie opnieuw zo intrigerend, zo fantasierijk en in een zo perfecte stijl, dat het mij nog maar steeds niet wil vervelen.

‘Heiligheid en heroïek van een klokkenmaker’. Uit de Volkskrant, 30 november 1987.

* ‘Maar nu zijn we bij het duivelse van Hermans grap: zijn roman is expres zo slecht! (...) Hermans heeft deze roman voor de critici geschreven - om hen zichzelf belachelijk te laten maken.’ (Tim Krabbé, Elsevier, 21 november 1987)
* ‘Een heilige van de horlogerie is niet de indrukwekkende roman die men na zes jaar stilte zou verwachten van iemand die met recht beschouwd wordt als een van de twee of drie beste schrijvers van zijn tijd.’ (K.L. Poll, nrc Handelsblad, 6 november 1987)
* ‘Je merkt op de duur alleen dat Hermans zijn mechaniekje erg goed afgesteld heeft. Het boek is een ready made van bestaand materiaal, van klassieke ingrediënten overgoten met een modern sausje.’ (Karel Osstyn, De Standaard, 28 november 1987)

[p. 98]

Een heilige van de horlogerie (oktober 1987) is uitgegeven in een gebonden en een paperbackeditie. Het stond veertien weken in de Libris/vn-Top-10 van de meest verkochte boeken en werd genomineerd voor de ako-Literatuurprijs 1988.