Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

[p. 90]

Gilbert Grauws
De papegaaieschommel
door Jos Borré

Herman Portocarero introduceerde een nieuw element in de Vlaamse literatuur: de exotische setting - een zuiders stadje, de Ethiopische woestijn, een onbestemd eiland..., omgevingen waarin de auteur zijn personages laat peilen naar hun diepste, donkerste, hun meest extreme emoties. Bob van Laerhoven trad hem bij in zijn nieuwe mainstream-carrière. In Nachtspel (1985) komen personages in New York en Nice terecht, Schermen (1986) speelt in het Parijs van de ‘belle époque’, en de verhalen in zijn jongste bundel Feria (1987) worden hoofdzakelijk in Centraal- en Oost-Europa gesitueerd. Van Laerhoven voelt meer voor de verdorven aberraties van het menselijke gedrag zoals die bij voorbeeld tot uiting komen in een concentratiekamp. Hij tast het liefst de duisternis vol gewelddadigheid, seksuele libido, macht en vernedering van de persoonlijkheid af.

De jongste loot aan deze stam is Gilbert Grauws met zijn debuut De papegaaieschommel. Hij heeft er evenmin moeite mee zijn verhalen zich te laten afspelen in zwoel Mexico, in Argentinië of in het helse Istanboel. Bovendien maakt ook hij sprongen in de tijd naar het Korea van de jaren vijftig of Duitsland vlak na de tweede wereldoorlog met het gemak van een touwtjesspringende bokser.

Het kan allemaal doordat geen van deze auteurs zich gelimiteerd blijkt te voelen door een Vlaamse of zelfs Westeuropese ervaringswereld, en doordat hun thematiek ver uitstijgt boven de horizon van Vlaamse molshopen. Natuurlijk moeten zij zich wel ergens naar oriënteren: blijkbaar worden deze jonge Vlamingen erg aangesproken door de sobere techniek en de onderkoelde dramatiek van sommige genres in het Amerikaanse proza.

Reeds in zijn debuut geeft Grauws blijk van een opvallend rijpe technische beheersing. Hij maakt er geen geheim van wie hij als zijn geliefkoosde leermeesters beschouwt. De drukkende hitte van een Mexicaanse middag in het verhaal ‘Adams rib’, het zweet, de drank, de zwoele atmosfeer, het desperate leven van de personages getekend door jaloezie en onvervulde verlangens doen aan Malcolm Lowry denken. ‘Turks genot’, dat in de gewelddadige Istanboelse junkie-

[p. 91]

wereld speelt, en ‘Tornado coupé’, waarin de ruwe taal perfect het brutale milieu van goedkope danstenten en louche klusjes weerspiegelt, zullen wel met een knipoog naar Bukowski geschreven zijn. Dit laatste verhaal eindigt zo: ‘Hoe handig je het ook speelt, uiteindelijk nemen ze je toch te grazen. Je maakt jezelf allerlei wijs maar in feite weet je: het is alleen een kwestie van tijd. Zo gaat dat in het godverlaten leven. Wie niet knielt, krijgt klappen en wie door de knieën gaat, die wordt in zijn reet genaaid’ (p. 78). Het zou het motto van het hele boek kunnen zijn.

Ook Grauws kan soms onverwacht fel pornografisch of gruwelijk gewelddadig uit de hoek komen, en zijn sterkte hierbij is dat je eerst aan zijn personages gewend bent geraakt als gewone mensen zoals u en ik die men zulke extreme ervaringen op het eerste gezicht niet zou aanmeten. In het titelverhaal gaat een man, ongelukkig in de relatie met zijn vrouw, zich identificeren met een gemartelde opposant in Argentinië die men emotioneel en psychologisch tracht te breken door hem het overspel van zijn vrouw op te dissen. Het hoofdpersonage noemt zijn morbide fantasie een ‘groezelige betovering’ (p. 42). Het is een vorm van zelfkwelling uit radeloosheid, als om de pijn van de ontgoocheling over de onvolkomenheid van de liefde, van de hopeloosheid om wat het leven slechts te bieden heeft, te overstemmen.

De mislukking van het leven en de liefde is Grauws' sterkste thema. ‘Zonder liefde, besef ik, is alles dood. We kunnen alleen liefhebben of doodgaan: een andere mogelijkheid is er niet’ (p. 40). In ‘Adams rib’ staan de man en de vrouw machteloos vervreemd tegenover elkaar omdat er iets is ‘misgegaan’ met een baby. In een van de twee langere verhalen, ‘De heilige familie’, heeft een Korea-veteraan, gescheiden van zijn vrouw, zijn zoontje ontvoerd. Het is niet echt zijn zoon (zijn vrouw was zwanger van iemand anders toen ze trouwden), maar hij beschouwt de jongen wel als zodanig. Op grond daarvan, en omdat hij geplaagd wordt door gruwelijke nachtmerries, onder andere over verminkte Koreaanse kinderen, die zijn gedrag beïnvloeden, wil de moeder hem wettelijk het bezoekrecht ontzeggen. Het is omstreeks Kerstmis en de vader neemt de jongen, een astmapatiënt, mee naar een hotel bij het stuwmeer van de Gileppe. Stilaan maar haast ongemerkt raakt de wanhopig vertederde vader zo overtuigd van de hopeloosheid van zijn situatie en het leven in het algemeen dat hij zijn zoontje doodt om hem van de problemen van het leven te vrijwaren. Het is een ongemeen schrijnend verhaal,

[p. 92]

waarin de auteur zowel het gezichtspunt van de moeder als dat van de vader belicht, waardoor de lezer willens nillens betrokken raakt bij de bittere touwtrekkerij van de ouders om het kind, om elk voor zich een emotioneel toevlucht te verwerven.

Zo in zeer eenvoudige bewoordingen schrijvend over zeer eenvoudige dingen, soms cru uithalend naar de lezer met de gemene streken van het leven (onterende seks, vernederende martelingen en pijn, een smerige dood) maar zonder de minste sensatiezucht of goedkope dramatiek, weet Gilbert Grauws trefzeker een diepe, schrijnende, zeer ontroerende emotionaliteit te vertolken. Er valt geen buit te halen in het leven, lijkt hij te zeggen, ‘Je leeft als een sukkel en zo ga je ook dood’ (p. 65).

Het is geen opwekkende boodschap, maar Grauws heeft mij overtuigd. Ik vind De papegaaieschommel het beste Vlaamse debuut van het afgelopen seizoen.

‘Tasten in het donker’. Uit de Morgen, 8 juli 1988.

* ‘Zelden, al te zelden ervaar je als recensent de schok die het lezen tot een boeiend avontuur omtovert. (...) Tijdens de lektuur groeit een gevoel van bewondering voor de literaire kwaliteiten van deze verhalen: Grauws bespeelt op ronduit schitterende wijze een taalarsenaal, dat nu eens schokkend-realistisch overkomt, dan weer suggestief-ontroerend is’. (Joons van Hulle, De Standaard, 16 januari 1988)
De papegaaieschommel verscheen in oktober 1987 in een oplage van 2000 exemplaren, waarvan begin juli 1988 meer dan de helft was verkocht.