Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

Elisabeth Eybers
Rymdwang
door Willem Jan Otten

Twee Grote Dames telt onze poëzie, Ida M. Gerhardt en Elisabeth Eybers. De andere twee, Annie M.G. Schmidt en Vasalis, dichten niet meer, althans niet publiekelijk. En Eybers, in mijn ogen de grootste en compleetste, heeft bij mijn weten nooit de titel van Grote Dame gekregen. De reden daarvan moet gelegen zijn in de aard van het Nederlands dat zij schrijft: Afrikaans.

Met een korte, waarschuwende beschouwing over deze taal begint bijna iedere bespreking van Eybers werk (als het al besproken wordt). Dat is onzin. Dit Afrikaans is niet raarder dan het Nederlands van Lucebert, of Gezelle, of Roland Holst. Ieder poëtisch oeuvre wordt geschreven in een andere taal, of beter: een persoonlijk dialect. Wie Nederlands wil schrijven om gangbaar te zijn, komt nooit op de gedachte om een gedicht te schrijven.

Eybers is, schrijft ze meer dan eens, beter thuis in haar gedichten, dan in Nederland. Beter in haar vriendschappen ook, want die kunnen, zoals ze in een gedicht in haar jongste bundel, Rymdwang, schrijft ‘uit vervreemding gebore worden’. Ook tussen vrienden ontstaat een eigen taal, in dit geval: ‘een uitwyktaal’. Bedoeld wordt niet alleen dat beide vrienden geen Nederlands spraken, maar elk een eigen taal, en dus dat ergens halverwege een lingua franca ontstond, maar ook dat deze nieuwe taal een uitwijkmogelijkheid bood uit de taal, en het land, ook wel: ‘hierdie mini-linialeland’ genoemd. In eerdere bundels sprak Eybers van de ‘essentiële taal’ die zij beter heeft kunnen beschermen dank zij haar uitlandigheid. Zij is in 1963 uit Zuid-Afrika geëmigreerd. Deze tegenstrijdigheid is tamelijk alge-

[p. 88]

meen in onze ballingschappeneeuw. Bij Eybers is die essentiële taal een mirakel van toon. In haar beste gedichten slaat zij er één aan die even ongedwongen en improviserend klinkt als een brief aan een zeer oude vriend. Tegelijkertijd is zij, zoals de titel al aangeeft, onderworpen aan rijmdwang, en is haar ritme regelmatig.

Hoe moet ek terugskryf als jy keer op keer
my ‘moed en sterkte’ toewens weens die smaad
van oud word, wat jy steeds 'vernedering’ noem?

In dit gedicht, ‘i.p.v. 'n brief’ staat de zeer Eyberse regel ‘Vernedering skuil in die anskouersoog’, want: ‘Van meet af aan is die liggaam 'n riool / en bowendien 'n broeikas vir geluk’. En ze vraagt de briefschrijver zijn medelijden te ‘verkrop’.

Zo aforistisch schrijft bij mijn weten momenteel geen Nederlandse dichter, en zo levensbeschouwelijk, om eens een ouderwets woord te nemen. Een voorname beweging die Eybers' poëzie maakt is die van een hart onder de riem, maar dan op de wijze van Marcus Aurelius en andere stoïcijnen: ‘Teen die ongemak is uiteindelijk geen verweer’. (Teen = tegen) Dat is bepaald niet een gevolg van haar hoge leeftijd, maar iets wat ergens halverwege de Versamelde Gedigte, verschenen in 1958 (en begonnen in de jaren dertig), zijn beslag heeft gekregen. De troostende arm die deze regels aanvankelijk om je schouder lijken te leggen, - omdat ze zo dikwijls gaan over eenzaamheid binnen liefde, en over eindigheid - blijkt bijna altijd een richtende arm te zijn, één die je dwingt om te erkennen. Pas dan is er een soort verzoening met de werkelijkheid mogelijk:

Die man uit wie se hand ek al die pyn
moes aanneem wat in my vermoë is,
ofskoon feitlik vergeet, kan in 'n droom
soveel verlange, soveel soet gemis
opwek dat ek verbysterd wakker word

maar zelfs deze gedroomde verzoening wordt ‘hoogs ongepas’ genoemd, en is getiteld ‘Abuis’.

Uit die meesterlijke woordcombinatie ‘soet gemis’ wordt eens te meer duidelijk dat het geheim van Eybers' laconieke lyriek vooral een kwestie is van bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden. ‘Iets wat altyd waar was wordt onontwykbaarder klaar’; ‘die skielike

[p. 89]

maan, so ontstellend heel’; ‘jou suidelike en sluierige aksent / bring steeds weer sussend iets aan my verstand’. Telkens veroorzaakt ze een woordenkortsluiting, en dus bij de lezer de bevreemding die zo kenmerkend is voor haar wijze van zelfbeschouwen. Op één of andere manier is de ouderdom waarover veel gedichten in Rymdwang gaan een metafoor voor die bevreemding, een extra mogelijkheid om het verbazingwekkende lichaam, en zijn ‘verborge lotgenoot, die gees’, nog eens op hun raadselachtige plaats te zetten.

Jou liggaam tree te voorskyn, jy ontdek
uithoekies waarvan mens nooit vroeër kon raai

staat in ‘Die ouderdom is nie noodwendig saai’. Die uithoekjes maken zich thans weliswaar kenbaar door pijn, maar: ‘jou sintuie strek om elk ding te peil voor dit verdwyn’.

De meest gebruikte adjectiva in Rymdwang zijn: onwrikbaar en onvermijdelijk. Alles wat de allesweters wisten ‘kom straks uit’. Het tergende Godsidee van de dichters wordt verwoord: ‘die hiëroglief vir alles wat begrip / en definisie uittart en ontglip’, in een gedicht dat ‘Miskien’ heet. Ik vind dit weer een prachtig boek.

‘Een broeikas vir geluk’. Uit nrc Handelsblad, 11 december 1987.

* ‘Het belangrijkste kenmerk van deze gedichten is de virtuoze ironie, die het gevoel van de dichteres begeleidt dat ze overrompeld wordt door de tijd. Het ganse leven is één lange reis naar een ontluisterend einde, geplaveid met vraagtekens.’ Dit gegeven krijgt geen kans om in een larmoyante toon te ontaarden. Elisabeth Eybers steekt daar een relativerend stokje voor. Haar uiterst subtiele humor blijft de begripvolle lezer voortdurend een stapje vooruit.’ (Hans Ester, Trouw, 28 januari 1988)
De eerste druk van Rymdwang (november 1987) is uitverkocht; een tweede druk is in voorbereiding.