Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

Hugo Claus
Een zachte vernieling
door Jaap Goedegebuure

Stel, er overlijdt een Vlaamse dichter die zijn carrière begonnen is in Saint-Germain-des-Prés. Tijdens een herdenkingsbijeenkomst te zijner ere wordt het woord gevoerd door een oude makker van het eerste uur. Op een gegeven ogenblik betrekt de spreker een andere intimus in zijn rede en vertelt de weinige aanwezigen hoe zij in ‘zwarte coltruien, zonder een sou op zak, droomden van een betere wereld en niet konden bevroeden dat onze wanhoop zo welig zou groeien’, om vervolgens over te schakelen naar onderwerpen als Nicaragua en Afghanistan. Twee voormalige existentialisten die inmiddels tot het cultureel establishment zijn gaan behoren, is dat een cliché of niet? Als je een dergelijk stel portretteert, dan kan dat toch alleen maar bij wijze van karikatuur, gesteld dat er nog lezers zijn die de voorgaande zwarte coltruienmode in de juiste historische dimensie weten te plaatsen.

Hugo Claus, die het Parijs van vlak na 1945 tot achtergrond van zijn nieuwe roman Een zachte vernieling heeft gekozen, geeft regelmatig aanleiding tot de verdenking dat hij veertig jaar na dato nog een rekening te vereffenen heeft. Aan Bibeb heeft hij inmiddels al bekend dat de herinneringen aan deze periode, opgehaald ter wille van zijn biograaf Freddy de Vree, vanzelf de vorm van een roman aannamen. Vrienden en kennissen van lang geleden kregen daarin de rol van personage toebedeeld. Dus kunnen we in de robuuste schilder Friso Buyl, die de verf zo vanuit de tube op het doek kwakt, de maar wat

[p. 76]

aanrotzooiende Karel Appel herkennen. En de dichter Floris de Wilde met zijn falsetstem, die met het oog op de nog te schrijven geschiedenis alvast geweldige archieven aanlegt en van een bezoek aan de in een gesticht opgesloten Ezra Pound terugkeert met diens kunstgebit, kan niemand anders zijn dan Simon Vinkenoog.

Behalve zulke spotzieke typeringen zijn er ook nog andere sporen van zwavelzuur in de door Claus bedachte mise en scène aan te treffen. Vooral de holle retoriek waarmee de avant-garde haar pretenties opklopt, is het voorwerp van zijn hoon. Genadeloos van spot is de passage waarin hoofdpersoon André wordt ontdekt als kunstenaar. Hoewel deze angry young man nauwelijks artistieke aspiraties koestert en alleen naar de Franse hoofdstad is getrokken omdat zijn femme fatale hem erheen heeft gelokt, is hij op een zeker moment toch door de ongebreidelde creativiteit van zijn nieuwe vrienden aangestoken. Hij vervaardigt een serie figuratieve pasteltekeningen en bergt ze nonchalant op onder zijn bed. Zonder hem erin te kennen brengt een vriendin ze bij een galeriehouder, die er een fors bedrag voor over blijkt te hebben.

Pas wanneer onze held zijn scheppingen terugziet, begrijpt hij waarom. Tijdens het vervoer is het krijt gaan verstuiven, zodat de tekeningen vanzelf abstract zijn geworden. Het kunstzinnig wereldje begroet ze als een sensatie. De theoreticus van het gezelschap, dezelfde die we al zijn tegengekomen als de redenaar die in ronkende bewoordingen de overleden dichter herdenkt, wijdt er in Elseviers weekblad een daverende beschouwing aan. Hij ‘betoogt dat het onvatbare bij Clarion (het pseudoniem van onze schilder tegen wil en dank) de omtrekken van een gedroomde Graal vertoont, waarbij de ontkisting van de rede een historisch-materialistische cultuurbeschouwing niet in de wielen rijdt.’

Het over de hekel halen van een geschiedenis geworden fase uit zijn eigen leven is niet het enige oogmerk dat Claus bij het schrijven van deze roman voor ogen heeft gestaan. Een zachte vernieling is in de eerste plaats de geschiedenis van een onmogelijke liefde. Hoewel de titel op een gegeven moment in verband wordt gebracht met de verburgerlijking waarvan alle hemelbestormers vroeg of laat het slachtoffer worden, gaat het in de eerste plaats om een aanduiding voor de slopende kracht van de hartstocht. De afbraak begint al bij de eerste ontmoeting tussen André en zijn satanische muze Sabine. Hij stapt letterlijk haar demonische wereld in, wanneer hij de grafelijke behuizing van de familie De Comptine d'Aarselaer moet opschilde-

[p. 77]

ren. Zo ontmoet hij de oude, grotesk getekende gravin van die naam, en via haar komt hij in aanraking met kleindochter Sabine. Aanvankelijk maakt hij haar op klassieke wijze het hof, maar zodra hij op de hoogte is van haar kunstzinnige ambities, laat hij het aanbieden van boeketten achterwege en blijkt zelfs bereid te zijn een artistiek vak te leren. Haar grillen geven hem echter niet de gelegenheid zich in alle rust aan de Gentse academie te bekwamen, en daarom reist hij haar achterna, om aldus te worden geïntroduceerd bij schilders, maecenassen en gigolo's.

Tot een hechte relatie tussen André en Sabine komt het niet. Ze is een verleidster van het slag dat op het beslissende moment haar avances staakt, zich hult in een mysterieuze stilte dan wel onzichtbaarheid, en er zo de spanning inhoudt. Bovendien is ze bereid met ieder ander dan haar grote liefde André tot het uiterste te gaan. Passie is kennelijk alleen in stand te houden wanneer de partners distantie tot elkaar bewaren. De sleur die elke conventionele verhouding bedreigt, krijgt op die manier geen kans. Zo kan de vernieling ‘zacht’ blijven.

Van een hardhandiger destructie is sprake in Sabines verhouding tot André's vriend Bernard, de dichter met wiens dood de terugblik begint. Met hem onderhoudt ze een band die veel breekbaarder is, zeker nu ze als zijn vaste levensgezellin voortdurend in zijn omgeving verkeert. In zo'n relatie takelt de liefde snel af, zo snel dat de tot paranoia vervallen Bernard zijn femme fatale ernstig lichamelijk letsel toebrengt.

Hoewel de beide lijnen van de roman - de satirieke schildering van het kunstenaarsmilieu en de tragische liefdesgeschiedenis - inhoudelijk en thematisch de nodige raakvlakken hebben, zijn ze toch te weinig op elkaar betrokken om van een geslaagd geheel te kunnen spreken. Het karikaturale van de historische zedenschets over de jaren van inspiratie en ontbering lijkt alleen in de verte op de sterk gechargeerde manier waarop Claus de driehoek tussen André, Sabine en Bernard in kaart brengt. Het ene aspect heeft immers te maken met grol, terwijl het andere raakt aan de gruwel.

Op papier laten beide zich best met elkaar verbinden, en dat Claus daartoe in staat is bewijst niet alleen Het verdriet van België, maar ook zijn vrij recente verhalenbundel De mensen hiernaast. Maar in Een zachte vernieling is er iets scheef gegaan, en die ontsporing is veroorzaakt door het onoverbrugbare verschil tussen de leutige oppervlakkigheid van de satire en de suggestieve gedistantieerdheid van het

[p. 78]

drama. De grote kracht van Claus is dat de door hem opgeroepen figuren en situaties er net naast zijn: ze zijn letterlijk ‘gemaakt’, in de zin van niet-realistisch. De werkelijkheid die hij creëert is die van het toneel, met alle knaleffecten vandien. Als zulke elementen niet nauwkeurig worden gedoseerd, of worden ingebed in een passend karakter, dan is er uitsluitend sprake van verbaal vuurwerk, of van bordkartonnen zetstukken in een kijkdoos die dank zij de slechte lijm bij de eerste de beste aanraking loslaten.

‘De oude Zeus der Vlaamse letteren’. Uit Haagse Post, 19 maart 1988.

* ‘Ook als Claus, zoals hier, een tamelijk eenvoudig en op zich niet direct nieuw verhaal vertelt, valt er nog altijd heel wat te genieten van de door geen boven-Moerdijkse schrijver zelfs maar benaderde rijkdom, soepelheid, zinnelijkheid en plasticiteit van zijn taal.’ (Cyrille Offermans, De Groene Amsterdammer, 30 maart 1988)
* ‘Een zachte vernieling behoort niet tot Claus' grote romans, daarvoor is hij met te lichte toets geschreven (...) Maar bij aandachtige lectuur blijkt hij toch weer heel subtiel en doordacht in mekaar te zitten en haalt Claus dus weer zijn bekende truc uit: zijn meesterschap laat hij blijken uit het weemoedige verhaal van een totale mislukking.’ (Jos Borré, De Morgen, 25 maart 1988)
* ‘De critici hebben Een zachte vernieling vergeleken met Het verdriet van België en missen op die manier natuurlijk de complexiteit en de grote aanpak die in dat boek aanwezig waren. Dat is natuurlijk de grootste onzin ter wereld. Je hebt aan de ene kant de opera en aan de andere kant de sonate. Het heeft geen enkele zin beide met elkaar te gaan vergelijken.’ (Hugo Claus in een interview met Carlos Alleene, Provinciale Zeeuwse Courant, 9 april 1988)
Een zachte vernieling werd uitgegeven in een gebonden en paperbackeditie (maart 1988). Het stond gedurende zeven weken in de Libris/vn-Top-10 van de meest verkochte boeken.