Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

[p. 71]

Simon Carmiggelt
door Beatrijs Ritsema

De bundel Mag het 'n ietsje meer zijn? (1983) is een keuze van Carmiggelt zelf uit de meer dan veertig boeken met stukjes en de drie gedichtenbundels die hij sinds 1946 publiceerde. Zo ongeveer het beste van Carmiggelt, volgens hem zelf dan en, schrijft hij in zijn inleiding, ‘een indirecte autobiografie van iemand die, met de journalistieke plicht als motor, zijn leven schrijvend doorbracht’. Zo'n boek is een mooi idee: niet alleen kan de lezer nagaan of de stukjes die hij onvergetelijk vond, door de schrijver zelf eveneens tot de beste werden gerekend, de opzet van het boek, veertig jaar Carmiggelt in gecomprimeerde vorm, chronologisch geordend op handzaam formaat, nodigt uit tot een andere manier van lezen. Het maakt je nieuwsgierig naar ontwikkelingen, je probeert de schrijver op overgangen, breekpunten, stijl- en thematiekveranderingen te betrappen. Dit is natuurlijk onbegonnen werk. Sterker nog, toen ik Mag het 'n ietsje meer zijn? voor een groot deel gelezen had, dacht ik: er is eigenlijk nauwelijks verschil tussen de vroege en de late Carmiggelt. Die man is de belichaamde continuïteit. Het enige dat je ziet veranderen is het langzaam wegslijten van het aanvankelijk frequente gebruik van bijvoeglijke naamwoorden en ander krullerig woordspektakel, maar dat is al eerder opgemerkt, en bovendien, zelfs díé verandering vond ik wel meevallen (als jonge man schreef hij minder weelderig dan ik dacht en als oude man minder kaal dan ik dacht).

Waar ik ook nieuwsgierig naar was, was naar het beeld van Carmiggelt, zoals dat voor me op zou rijzen na lezing van deze ‘indirecte autobiografie’. Op de een of andere manier verwachtte ik dat hij zelf op een gegeven moment door zijn stukjes heen zou schemeren als de tekening die ontstaat als de genummerde puntjes in goede volgorde met elkaar verbonden worden. Uit de chaos doemt ineens een patroon op. Ook dit gebeurde niet. Integendeel, hoe meer ik van hem las, hoe minder zicht ik op hem kreeg, leek het wel. Ik geloof niet dat ik ooit iemand heb gelezen die, schrijvend in de ik-vorm, zelf zo onzichtbaar bleef. Carmiggelt presenteert zich als observator, als katalysator voor dingen die zich om hem heen afspelen en vooral als klankbord. Het is werkelijk verbazend. Niet alleen ziet hij van alles gebeuren (dat kun je nog op het conto van een scherpe opmerkings-

[p. 72]

gave zetten), ook spreekt iedereen hem aan en vertelt verhalen. Hier hoeft hij niets voor te doen, getuige het volgende zinnetje: ‘Hij (de taxichauffeur die iets over het verleden opmerkt - BR) wachtte op mijn: “O ja?” Het kwam.’ En daar brandt de taxichauffeur al los in een stroom van tragikomische herinneringen. Met pointe en al! Ik weet dat dit bedrieglijk is. Carmiggelt liep niet met een bandrecordertje rond, hij had ook geen fotografisch geheugen en wat hij hoorde en zag was hoe dan ook verre van klaar-om-in-de-krant-te-zetten. Alleen die indruk maakt het wel. Elk keer moet ik mezelf weer met zoveel woorden voorhouden dat het niet echt zo gegaan is, dat mensen niet zo coherent spreken, dat de beschreven situatie misschien maar voor vijf procent heeft plaatsgevonden, kortom dat Carmiggelt er zelf heel veel denkwerk, inleving en fantasie in heeft moeten steken om tot een indikking van de werkelijkheid te komen die zo'n hoog realiteitsgehalte heeft. De mensen die hij beschrijft figureren in één hoedanigheid (de bedisselige winkeljuffrouw, de vrouw onder de plak van haar echtgenoot, de licht geëxalteerde actrice, de man die aan zijn hart moet denken, de jongen op weg naar zijn vakantiekamp), toch zijn het nooit stereotiepen, omdat zijn aandacht voor het individu blijft prevaleren.

Deze mateloze geboeidheid voor wat er in andere mensen omgaat en een even onvoorwaardelijke bereidheid om dingen aan te horen (desondanks - ook al verzon hij veel, hij moet op z'n minst ooit geluisterd hebben om überhaupt te kunnen verzinnen) zorgen ervoor dat hij zelf ongrijpbaar wordt. Met ‘autobiografie’, hoe indirect ook, heeft dit boek dan ook weinig te maken. Het is niet zo dat Carmiggelt vroeger onverstandiger schreef dan later, hij schreef ook zeker niet onbesuisder of feller of onverantwoordelijker of egoïstischer (eigenschappen die zo'n beetje bij het jong zijn horen). Aan de andere kant was hij tweeëndertig toen de oorlog voorbij was en was er te veel gebeurd om nog onbekommerd jong te zijn. Naar mijn gevoel heeft hij in al die stukjes ongeveer dezelfde leeftijd: een beetje onbestemd middelbaar, iemand die door vele wateren is gewassen en toch altijd ontvankelijk blijft voor verbazing. Tot het tijdloze draagt verder bij dat elke referentie aan de actualiteit ontbreekt. In geen van deze stukjes ben ik namen tegen gekomen uit de politiek (een keer Van Agt) of de kunst (behalve een stuk over Roland Holst) of de sport. Geen popmuziek, studentenrellen, bijstandsmoeders, junkies, maar ook geen nozems, hippies, mammoetwet, btw of racefietsen. Er zit zo op het oog niets in zijn stukken wat modieus was en dus ooit ge-

[p. 73]

dateerd zal raken. Hij lijkt wel of hij alleen over die dingen schreef die van alle tijden zijn. Je kunt zo iets nooit voorspellen, maar het lijkt me dat mensen over vijftig of honderd jaar dit nog steeds leuk zullen vinden om te lezen, niet omdat ze daardoor zoveel over de twintigste eeuw te weten komen (want misschien willen ze dat helemaal niet), maar eenvoudig vanwege de stukjes zelf. Het is dan wel te hopen dat er intussen geen spellingsverandering wordt doorgevoerd; dat is altijd erg jammer voor de schrijvers van voor de vereenvoudiging - die worden dan ineens als ouderwets en oninteressant beschouwd.

Mijn favoriete stukjes stonden er bijna allemaal in. Vergeefs zocht ik alleen naar het stukje waarin hij zijn kleinzoon uitlegt wat het verschil tussen een optimist en een pessimist is. Uit mijn geheugen geciteerd gaat de passage ongeveer zo: ‘Vooruitlopend op de komende feestdagen zei ik: nou een optimist is iemand die denkt, ha, het is bijna Kerstmis, dan krijgen we een mooie kerstboom met prachtige kaarsjes, en dan gaan we heerlijk eten, en je zult zien hoe gezellig het wordt. Terwijl een pessimist meer iemand is die denkt: o jé, het wordt Kerstmis, moeten we weer zo'n ellendige rotboom nemen met die kaarsjes, ik word vast misselijk van het eten en je zult zien dat de zaak in de fik vliegt en dat iedereen ruzie krijgt.’ Dan komt de zin waar het om gaat: ‘“Hè opa, vertel nog eens meer wat een pessimist denkt,” zei hij rellerig.’ Louter en alleen de aanwezigheid van het woordje ‘rellerig’ in deze context brengt het stukje in de hoogste regionen van de humor. Die humor is wel vaker een kwestie van iets heel eenvoudigs. De zin ‘Toen ik mijn huisdeur opende, omdat er gebeld werd, vond ik een kleine, oude man op mijn stoep’ vind ik bij voorbeeld nogal grappig, hoewel er strikt genomen niets grappigs in staat. Het komt door de toevoeging ‘omdat er gebeld werd’. Die is een beetje overbodig, maar net niet helemaal. Hij geeft in ieder geval de zin een trager tempo: je ziet voor je geestesoog Carmiggelt vredig de krant lezen, je hoort de bel door het huis klinken - wie zou dat nou kunnen zijn? - en tja, als er gebeld wordt, dan slof je naar de voordeur, zo hoort dat. Op de een of andere manier draagt dat tussenzinnetje bij aan de goeiesloorachtigheid van de ik-figuur (die weliswaar Carmiggelt heet maar zeker niet aan de echte gelijkgesteld mag worden).

De echte slapstick komt meer voor in de oudere stukjes, dat is waar. De toon van de humor, het gevoel voor absurditeit, ironie, understatement is door de jaren heen hetzelfde, maar in het begin giet hij het meer in de situatie, zoals je een cabaretsketch zou kunnen

[p. 74]

opzetten, en later is het meer verstopt in de schrijfstijl, moeilijker te vatten in een concrete gebeurtenis. Een van zijn leukste stukjes uit de categorie slapstick is ‘Hogerop’, waarin hij en zijn vrouw de grootste moeite hebben om de ruzie van de bovenburen te kunnen volgen. ‘“Rong rang,” sprak de man. “Rong rang rilla.” “Zo gaat het niet,” fluisterde mijn vrouw. “Je mist de helft. Laten we het eens in de gang proberen.”’ Uiteindelijk ziet hij zich gedwongen om op de gangkast te klimmen en een glas tegen de muur te plaatsen. Zoals gebruikelijk in een dergelijke vaudevillesituatie maakt de buurman zijn onvermijdelijke opwachting: ‘“Hebben jullie voor een tientje guldens?” vroeg hij. Je kon helemaal niet aan hem zien dat hij juist zo'n twist had uitgevochten. Somber zag hij mij daar bij het plafond liggen en zei: “Hallo.”

“Hallo,” antwoordde ik.

“Ligt u op de kast?” vroeg hij.

“Och ja...” zei ik.

“Waarom eigenlijk?” hernam hij.

“'t Is lekker warm,” sprak ik. “Warmte kruipt altijd naar boven.”

“Dat wel,” zei hij. “Maar is het niet ongeriefelijk?”

“'t Went,” antwoordde ik.

“Vreemde gewoonte,” peinsde hij. “Daar moest u eens een stukje over schrijven.”

Maar het stond er al in.’

Iemand ongeremd aan het lachen weten te krijgen is het moeilijkste wat er is. Carmiggelt kon het.

‘Waar is Carmiggelt?’ Uit Vrij Nederland, 11 juni 1988.

* ‘Ook Amsterdam is zijn weduwe (...) de figuren uit zijn verhalen lopen overal op straat en zij spreken de taal die hij voor hen geschreven heeft. Wie de werkelijkheid naar zijn werk heeft weten te zetten, is een groot kunstenaar. Carmiggelt heeft Amsterdam definitief veranderd (...)’ (Kees Fens, de Volkskrant, 1 december 1987)
* ‘Kortom, Carmiggelt schreef het cursiefje definitief naar de volwassenheid, op dezelfde manier als Hergé met Kuifje de strip zover had getekend. Carmiggelt was de cartoonist onder de literatoren.’ (Charles Vervaeck, De Morgen, 5 december 1987)
* ‘In 1961 werd Carmiggelt al ingelijfd door de literatuur. Dat gebeurde vanuit Den Haag, daar waren ze ook niet gek: hij kreeg de Constantijn Huygensprijs. Daarna werd er vooral over hem gesproken als schrijver, wat jammer is. Carmiggelt heeft oneindig meer gedaan voor de Nederlandse humor dan voor de Nederlandse literatuur.’ (R. Ferdinandusse, Vrij Nederland, 5 december 1987)

[p. 75]

* ‘Sfeertekening. Dialogen (of monologen waarop de ik-figuur antwoordde met “hm” of een hoofdknikje). Een plotje. Kortom: een verzonnen verhaaltje ofte wel literatuur. Elke dag een verhaaltje schrijven, ja, dat is heel wat moeilijker dan elke dag een column schrijven! Daar had ik een heidens respect voor.’ (Nico Scheepmaker, Vrij Nederland, 11 juni 1988)
* ‘Hij is, met zijn hang naar het understatement, een oer-Hollands trekje, een oer-Hollandse schrijver. Een fijnschrijver, en zoals Alfred Kossmann hem enkele jaren geleden voor de radio typeerde, een Gerard Dou van de Nederlandse literatuur. Hij hoorde bij Nederland of, zoals hij zelf zei: “Ik hóór bij al dat gezeur hier.”’ (Corine Spoor, De Tijd, 4 december 1987)