Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

Willem Brakman
Jongensboek
door Maarten van Buuren

De hoofdpersonen uit de boeken van Willem Brakman zijn mensen ‘van kleine en intieme ruimten’. Stein uit De opstanding heeft de neiging zich terug te trekken in de vensternis van zijn zolderkamer. Hij sluit die naar de kamer toe af met een roze deken waarachter hij

[p. 64]

's avonds een lamp ontsteekt zodat de deken rozerood opgloeit als de wand van een lampion.

De ik-figuur uit De weg naar huis heeft een kast die hij van de buitenwereld afsluit met een rood gordijn waardoor een warm en schemerig licht naar binnen valt. Ook mag hij graag kijkdozen maken die door het rode papier dat over het lichtgat geplakt zit een intiem en veilig licht doorlaten. De verschijningsvormen van de kleine ruimte zijn legio: nu eens is het een ouderlijk bed dat met gordijnen als opbollende zeilen de jongensziel vervoert, dan weer is het een ton waarin de ik zich in gedachten terugtrekt, dan weer een kist of een kast.

Willem van Akijne uit Brakmans laatste verhalenbundel Jongensboek heeft de gewoonte zich terug te trekken onder de tafel, als grootvader, vader en moeder daar zachtjes handenwrijvend omheenzitten. In een interview dat Brakman enkele jaren geleden gaf vertelt hij dat hij in zijn jeugd dezelfde neiging had: ‘Ik ontwikkelde een merkwaardig ritueel in die tijd, kroop onder een tafeltje dat ik luchtdicht had afgesloten met kleden en staarde daar in de schemer urenlang voor me uit en niets minder dan dat. Daar broeide alles wat me zou blijven vergezellen: een onstilbaar heimwee, een onblusbare melancholie en een bijna metafysische vreemdheid ten opzichte van de werkelijkheid.’ Brakman voegt er aan toe dat hij, onder dat tafeltje, onverbiddelijk trouw was aan ‘iets wat (hij) wel degelijk had bezeten’, maar dat nu verloren was. Dat ‘iets’ kan, in het licht van de ruimten die ik al noemde, weinig anders zijn dan de roodschemerende binnenruimte van het moederlichaam. De hunkering naar die ruimte en de weerzin om de werkelijkheid tegemoet te treden verklaren het ‘onstilbare heimwee’ van de personages en hun neiging om de vijandige werkelijkheid met loerende geest van afstand te bezien.

De beschuttende ruimte die Brakman in Jongensboek schept, doet op het eerste gezicht nogal vreemd aan omdat hij vlak lijkt. Het gaat namelijk om jongensboeken uit het begin van deze eeuw en vooral om de daarin voorkomende plaatjes. Zij getuigen van het ‘tergend moeilijk terug te vinden geluk van het jongensboek, het daarmee verbonden verdriet alsmede zijn totaal onbegrijpelijke monterheid’.

Waar het nu om gaat is dat de atmosfeer uit die boeken tot nieuw leven wordt geroepen. Brakman richt zich daarbij vooral op het boekomslag van De club uit Rustoord (op het huidige omslag gereproduceerd). De beide jongens die daarop, gewikkeld in een keuvelend onderonsje staan afgebeeld, worden door Brakman tot leven (beter:

[p. 65]

tot spreken) gebracht. Maar ook andere afbeeldingen, bij voorbeeld uit 's Gravenhage in beeld spelen een rol, terwijl motieven uit beroemde jongensboeken als De zilveren schaatsen en Eind goed al goed voor verdere verwikkelingen zorgen. Zo krijgt de nogal onwezenlijke en vlakke wereld van het ouderwetse jongensboek een derde dimensie, ‘broeiend van onstilbaar heimwee’ om het met Brakman te zeggen.

Het gevaar van saaiheid lijkt bij een dergelijk thema niet ondenkbaar, maar Brakman ondervangt dat gevaar door de jongensboekthematiek in verband te brengen met thema's uit het Grote jongensboek (De Bijbel) en de Historiën en mystieke verhalen, waarin martelaren afgebeeld staan tijdens het pijnlijke gebeuren waarmee ze hun heiligheid hebben verdiend. De heimwee naar het jongensboek wordt op die manier gekruid met een volwassen portie lijdensgeschiedenis.

Maar wat wordt er nu eigenlijk verteld? De drie verhalen hebben veel met elkaar te maken, zoals de titels, ‘Oom Izak’, ‘Oom Henk’ en ‘Oom Anton’ al doen vermoeden. ‘Oom Henk’, het centrale verhaal, begint ermee dat de jongen, afgebeeld op het boekomslag van Rustoord als Willem van Akijne tot leven komt. Hij verteld zijn vriend dat het verlies van zijn moeder hem ertoe gebracht heeft een rouwband te dragen. Maar de moeder van Willem is helemaal niet dood; integendeel, zij gaat gezond en ‘bonkend’ door het leven.

Aanleiding tot Willems gedrag is het overlijden van vrouw Pronk (uit andere romans van Brakman reeds bekend) en het feit dat haar zoon enige tijd een rouwband heeft gedragen. Die band maakt een onuitwisbare indruk op Willem die van nature een ‘herdenker’ is. Hij fabriceert zelf een rouwband en probeert die stilletjes uit in de bosjes van Poot, het liefst op de jonge moeders die daar met hun kinderwagens komen wandelen. Veel aandacht besteedt hij daarbij aan de juiste kwetsbare blik; hij meent dat een weinig loensen bijdraagt tot het verdrietbegrip, terwijl ook het totaal wezenloos staren er zijn mag.

Zo oefent hij enige tijd zijn rouw in het verborgene. Dan komt oom Henk op bezoek, een beroepsmilitair, verblindend in zijn uniform en door vader smalend uitgemaakt voor ‘generaal’. Willem dicht hem bijna goddelijke krachten toe. Als iemand hem had verteld dat oom Henk doden had opgewekt, dan had hij het geloofd. Maar dat aureool omgeeft hem niet lang. Als Willem 's nachts een plas moet doen ontwaardt hij in de keuken, ongebruikelijk gerommel. Hij gluurt naar goed gebruik door het sleutelgat en wat hij dan ziet doet hem besluiten de dag daarop officieel in de rouw te gaan.

[p. 66]

De aanvankelijke verbijstering en later hand over hand toenemende spot van de omgeving draagt hij manmoedig. Niemand kan hem ertoe bewegen de band af te leggen, de meester niet, dokter Van Heel niet en zelfs dominee Besteman niet: ‘Je bent toch niet Jezus aan het nadoen?... Je bent hem ook niet zelf, of zo?... Want dat is zo vreselijk vervelend’.

Veel steun vindt hij in de Historiën en mystieke verhalen die hij op een tweedehands-boekenmarkt aanschaft. Na enige tijd komt oom Henk opnieuw op bezoek. Hij probeert Willem zijn geheim te ontfutselen tijdens een boottochtje dat hij heeft georganiseerd om zijn neefje aan de tand te voelen. Willem houdt zich van de domme en zint ondertussen op wraak, loerend op een kans om zijn zakmes in ooms borst te planten, (zoals de bakkersleerling dat deed in Koen, een Hollandse jongen uit Delfzijl), of nog liever om in een withete impuls ooms testikels door de lucht te laten fluiten. Die riskante exercitie wordt hem bespaard, want oom raakt door eigen onhandigheid te water en alles wat Willem hoeft te doen is de boot afhouden en toezien hoe oom langzaam maar zeker verdrinkt.

Het dramatische gebeuren vormt de logische afsluiting van een Oedipale driehoeksrelatie. De kleine Oedipus merkt dat hij zijn moeder moet delen met een medeminnaar en ziet zich gedwongen de vaderlijke concurrent uit de weg te ruimen. Toch wringt hier de schoen, want niet de vader is Willems concurrent, maar de oom. Of is die oom misschien meer dan een oom? De parallel met het Grote Jongensboek lijkt in die richting te wijzen. Jezus was immers ook niet de zoon van Jozef, maar van God. Tussen Willems verhaal en dat van de Bijbel ontstaat een hoogst eigenaardige verbinding. Willem rouwt als Jezus van Nazareth omdat hij zijn moeder Maria moet delen, niet met Jozef, want iedereen weet dat die er niet aan te pas is gekomen, maar met God en hij slaagt erin om de vadermoord aan hem te voltrekken.

De ooms uit de verhalen zijn plaatsvervangende vaders en dus gevaarlijke opponenten. Ook in de andere verhalen verschuift de Oedipale driehoek van vader naar oom. Oom Anton is een onbetrouwbare drinker, oplichter en rokkenjager met een ijzersterke babbel. De moeder van de ik koestert onduidelijke gevoelens ten opzichte van hem. Tijdens de feestdagen speelt Anton voor Sinterklaas (groezelige handschoenen, borrel onder de baard door naar binnen) en in die verkleding slaagt hij erin om zijn broer, een brave wisselloper, op te lichten voor een aanzienlijk bedrag aan klinkende munt,

[p. 67]

daarbij (ongewild) geholpen door de zoon. In ‘Oom Izak’ is de plaatsvervanger een briesende en schuimbekkende kolonel die tijdens een onoverzichtelijke veldslag het geweer verliest waarmee hij, onder toeziend oog van de verteller wordt vermoord. De verteller maakt zich meester van de zadeltas waarin zich een schat aan gouden munten blijkt te bevinden. De diefstal van die zakken vol klinkende munt behoeft even weinig uitleg als de roodomfloerste ruimten die ik aan het begin vermeldde.

Met die ‘verschoven driehoek’ heb ik de belangrijkste constante uit de drie verhalen genoemd. Maar daarmee is dit zeer rijke boek nog lang niet uitgeput. Een ander aspect is bij voorbeeld dat ‘Oom Izak’ zich afspeelt in het verre verleden van de achttiende eeuw met als voornaamste lokatie de provincie Zeeland, terwijl ‘Oom Henk’ en ‘Oom Anton’ zich afspelen in Den Haag, aan het begin van deze eeuw.

Brakmans ouders en voorouders zijn afkomstig uit Zeeland; zijn ouders vestigden zich aan het begin van deze eeuw in Den Haag, waar de schrijver in 1922 werd geboren en waar hij lange tijd woonde en werkte. Nadien vestigde hij zich in Enschede en het lijkt erop dat hij met Jongensboek zijn eigen jeugd en voorgeschiedenis in een historisch perspectief plaatst.

Ten slotte is er het alomvattende thema van het vertellen zelf. In ‘Oom Izak’ besluit de avonturier na terugkeer uit het buitenland te vertellen wat hij allemaal heeft beleefd. Hij ontdekt dat er een ‘verhalende kant aan de waarheid’ zit en dat het plezier van het vertellen niet zozeer te maken heeft met de waarheid als met het geraffineerd gebruik van details en andere schijnbare bijkomstigheden. In die verteller laat Brakman zichzelf kennen. Ik ken geen schrijver die een zo pure verteller is als hij. Elk gegeven, hoe minuscuul ook: het omslag van een jongensboek, een herinnering aan Den Haag, een idee over Zeeland, mondt bij hem uit in een wonder van vertelkunst. Het gegeven doet er eigenlijk weinig toe: het kostelijke genoegen dat ik aan elk nieuw boek beleef - menige passage herhaal ik hardop en gnuivend van de pret - berust op de weergaloze beheersing van taal en stijl. Flaubert streefde als ideaal na om een boek te schrijven over niets, een boek dat louter zou steunen op de kracht van de stijl. Niemand, zelfs niet Flaubert, komt dat ideaal zo nabij als Brakman.

‘Willem Brakman brengt jongensboeken tot leven’. Uit De Groene Amsterdammer, 18 november 1987.

[p. 68]

* ‘Maar toch, de zienswijze van Brakman ten spijt, blijft de vraag naar het waarom van deze doldrieste verhalen. Want al is Brakman soms niet te volgen (eigenlijk alleen in het eerste verhaal), zonder betekenis is zijn schrijven niet.’ (André Matthijsse, Haagsche Courant, 23 oktober 1987)
* ‘Willem Brakman is een van de beste schrijvers in ons taalgebied en niet de gemakkelijkste (...) Jongensboek lijkt mij ideaal voor de beginnende lezer. De drie verhalen waaruit het boek bestaat zijn overzichtelijk en goed te volgen.’ (Alfred Kossmann, Het Vrije Volk, 26 oktober 1987)
Jongensboek verscheen in augustus 1987 in een gebonden en een paperbackeditie.