Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

[p. 60]

Benno Barnard
Uitgesteld paradijs
door Aad Nuis

Soms is bescheidenheid een waagstuk. Een boek met herinneringen aan Brussel, vol literatuur, liefde en melancholie, doet op zichzelf denken aan Mijn Vlaamse jaren van Jeroen Brouwers. Als de schatplichtigheid aan die voorganger bovendien uitdrukkelijk wordt erkend, en het boek verschijnt ook nog eens in dezelfde reeks, dan is de knorrige vraag waar zo'n reprise goed voor is moeilijk meer te ontlopen. Benno Barnard maakt zich nog kwetsbaarder door zijn boek, dat ook vroege jeugdherinneringen uit een Gelders dorp bevat, Uitgesteld paradijs te noemen, daarmee het spook oproepend van de schrijver van het eveneens in de privé-domeinreeks uitgegeven Verwoest Arcadië.

Nu heeft Barnard in zijn proza zeker het een en ander opgestoken van Komrij en Brouwers, maar naar stijl en strekking schrijft hij veel meer in pasteltinten dan deze felgebekte retorici, zodat de zelf uitgelokte, rechtstreekse vergelijking hem er wat bleekjes uit doet zien.

Om Barnard op zijn eigen waarde te schatten is het daarom beter eerst een ander boek van hem in ogenschouw te nemen. Kort geleden verscheen van hem, niet in de prestigieuze Arbeiderspersreeks, maar onopvallender bij de jonge Antwerpse uitgeverij Dedalus, een bundel opstellen over poëzie onder de titel Tijdverdrijf voor enkle fijne luiden. Oorspronkelijk stonden die stukken in het Nieuwe Wereld Tijdschrift, en daaruit waren ze me bijgebleven. Sterker zelfs dan Barnards gedichten - drie bundels vol inmiddels - die ik wel steeds goed maar nooit onthutsend vond, zodat ze geen markante herinnering nalieten.

Barnard als schrijver over poëzie onderscheidt zich door een helder omschreven persoonlijke voorkeur, die hem echter niet blind maakt voor de poëtische verdiensten van wie niet in zijn straatje past. Waar die voorkeur ligt, blijkt al uit de titel van zijn boek, die immers aan Du Perron is ontleend. Du Perron, ofschoon een heel fijne meneer en het tegendeel van een platte populist in de letteren, staat voor de ‘vent’ tegenover de ‘vorm’, en voor het gewone woord in de poëzie tegenover al te hermetische hoogdravendheden. We zien Barnard in

[p. 61]

het eerste stuk dan ook ten strijde trekken tegen de uitgeloogde poëzie-opvatting van bepaalde Revisor-dichters en vooral van Kouwenaar en diens profeet Wiel Kusters. Hij steekt de draak met hun smetvrees voor sentiment, anekdotiek en toegankelijkheid in de poëzie, en hun neiging alle heil te zoeken in steeds kunstiger constructies.

Maar Barnard laat zich door de polemiek niet naar het andere uiterste verdrijven. Voor hem is poëzie de ‘allerindividueelste expressie van een alleralgemeenste emotie’: zij vindt telkens nieuwe woorden voor oude en in wezen eenvoudige gevoelens, en ontleent daaraan haar kracht. De ontroering komt niet alleen voort uit hoe het gezegd wordt, zoals Kusters meent, maar wel degelijk ook uit wat er wordt gezegd. Barnards voorkeur gaat uit naar gedichten die de ideale mengverhouding bevatten van ‘één deel raadsel op één deel alledaagsheid’. En het is typerend voor zijn milde redelijkheid dat hij in de hedendaagse poëzie zulke ‘vrijwel ideale’ gedichten niet alleen nogal vaak zegt aan te treffen, maar dat hij de voorbeelden ervan juist in dit programmatische begin-essay zoekt bij tegenstanders als Bernlef en Jellema.

In de andere essays van het boekje gaat het, behalve over een harde noot om te kraken als Kees Ouwens, vooral over dichters met wie Barnard zich verwant voelt: Eva Gerlach, Judith Herzberg, Schouten, Tellegen, Zuiderent. Zijn bewondering voor een dichter (zelf gebruikt hij graag het duperroneske woord ‘loyaliteit’) leidt nooit tot ongecompliceerde lofzangen, maar tot een vasthoudende en kritische overweging van sterke en zwakke kanten. Dat maakt zijn stukken boeiend. Ze eisen aandacht van de lezer, graven soms diep, maar blijven helder en vervallen nooit in jargon. Ze maken Barnard tot een van de beste gidsen die we hebben in het land van de poëzie, enthousiast en grondig, en zonder het knellende uniform van het officiële vakmanschap.

Het laatste gedeelte van Tijdverdrijf voor enkle fijne luiden bevat persoonlijke notities over persoon en werk van Barnards vader, de dichter en predikant Guillaume van der Graft. In dat stuk van zoon over vader zit nogal wat springstof en het is opvallend hoe moeiteloos ook hier de toon van heldere, kritische loyaliteit gehandhaafd blijft. Brouwers zou er een wentelbad van bloed en tranen van hebben gemaakt, een hartverscheurende litanie voor de bij zijn leven al bijna vergeten vader, een geseling van schuldbesef bij de zoon. Barnard kerft niet zo diep, niet in zijn ziel en niet in zijn stijl, al laat hij, op zijn rustige manier, bepaald niet minder zien en voelen.

[p. 62]

Retorische krullen à la Brouwers duiken juist wel op in dat andere boek, Uitgesteld paradijs. Dat is eigenlijk vreemd, want de stukken daarin zijn in precies dezelfde periode geschreven, tussen 1984 en 1986; ze verschenen in Maatstaf tegelijk met de poëziestukken in het Nieuw Wereld Tijdschrift. Misschien ligt het aan het onderwerp, het barokke Brussel, maar waarschijnlijker is dat Brouwers rechtstreeks Barnards stijl heeft beïnvloed in deze Brusselse notities. Brouwers heeft de toon gezet om over Brussel te schrijven en in verband met Brussel over literatuur, over steden en liefde en andere dingen die voorbijgaan en over de stroom van weemoed waarop ze wegdrijven. De invloed is dus begrijpelijk, maar voor Barnard niet gelukkig, want hij is een ander mens en een heel andere schrijver.

Denk bij voorbeeld aan de scène waarmee Brouwers' Brusselboek begint: wroegend opgestaan uit een vreemd bed kijkt hij uit over de stad, gehuld in een sprei met daarin gestoken bloemetjes als een vorst van de droevige figuur. Het is het passende begin van een zeer egocentrisch boek, waarin heel de Brusselse carrousel draait om de luid weeklagende en zelfkwellende hoofdfiguur. Barnard denkt daar niet aan. Hij heeft het wel over zichzelf, maar, zoals hij herhaaldelijk verzekert, alleen bij wijze van voorbeeld. Er komt wel een stoet bij name genoemde en naamloze meisjes in voor, maar over zijn relaties met hen blijft Barnard zo discreet als het een heer betaamt. Als emoties hem teveel dreigen te worden, is het niet om zijn eigen lot en ook niet om het lot van andere mensen, maar om dat van oude, verwaarloosde huizen. Hij is, ondanks krachtige uithalen, nooit meedogenloos, niet voor anderen en niet voor zichzelf.

De sterke kanten van dit boek zijn, met andere woorden, juist de niet Brouwerse, en men kan de stilistische hommage aan hem maar het beste zoveel mogelijk negeren. Barnard is een betrouwbare gids voor wie een heldere uiteenzetting zoekt, verstandelijk zowel als gevoelsmatig, van de Belgische situatie en de Belgische geschiedenis. Hij windt zich daar soms wel bij op, maar met mate, en zonder zijn gevoel voor nuance te verliezen. Hij toont zich sterk in het oproepen van de sfeer van een meer idyllisch verleden.

Wat mij gaandeweg wel ging opvallen is het ontbreken van treffende, directe observaties over de stad die beschreven wordt. Barnard, hoe zorgvuldig hij ook is als lezer en bedenker, is geen vlug en scherp waarnemer in de journalistieke zin. Wat hij over Brussel te melden heeft, zou haast allemaal uit lectuur en reflectie daarop te

[p. 63]

halen zijn geweest. Dat is overigens ruimschoots genoeg; een echt tekort levert het pas op in het hoofdstuk ‘Tropisch België’, dat over een kort bezoek aan Jamaica gaat.

De schets van dat land is van een bijna moedwillige slordigheid. Hij zegt zelf dat er weinig is blijven hangen, hij denkt dat het komt doordat hij een ‘voorgevormd’ Europees geheugen heeft. Dat verklaart niet waarom hij zelfs niet opzoekt wat hij makkelijk na kan slaan, hij heeft het bij voorbeeld over mestiezen als hij mulatten bedoelt. Niettemin trekt hij verstrekkende conclusies als zou de Jamaicaan een soort tropische Belg zijn. Hij vervalt, kortom, in precies dezelfde fout die hij Hollanders verwijt die na een dag België al met hun vooroordelen klaar staan. Hij moest er maar eens een goed boek over lezen.

‘Retorische krullen à la Brouwers’. Uit de Volkskrant, 25 september 1987.

* ‘Benno Barnards autobiografische boek zou ik een bijbel voor romantici willen noemen. De jonge Barnard is een geboren dromer. Vanaf het moment dat hij zijn eigen bewustzijn ontdekt heeft, ontwijkt hij de niet gedroomde wereld, de realiteit.’ (Koos Tuitjer, De Gelderlander, 23 maart 1988)
* ‘Wat mij fascineert in het autobiografische is de legering van authenticiteit en vervalsing. Want natuurlijk lieg ik mij te barsten en is het in die zin helemaal geen autobiografie. Het is fictie. Ik heb een ik-figuur nodig voor de subjectiviteit en ik heb anderen nodig voor de objectiviteit. Als je een soort autobiografie schrijft zonder die anderen, ga je tollen in je eigen navel.’ (Benno Barnard in een interview met Corine Spoor, De Tijd, 9 oktober 1987)
De tweede druk van Uitgesteld Paradijs (augustus 1987) is in voorbereiding. Benno Barnard kreeg in maart 1988 voor dit boek de Geertjan Lubberhuizenprijs.