Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

Armando
De straat en het struikgewas
door T. van Deel

Voor Armando is een boom in het bos niet zomaar een boom die in het bos staat. Die boom heeft een heleboel gezien en meegemaakt, er zijn mensen langs hem gelopen en wie zal zeggen hoe die mensen eraan toe waren. Die boom heeft vliegtuigen door de lucht horen gaan, vliegtuigen van vriend of vijand. De boom heeft meegemaakt dat er gestorven werd, gemoord werd, gedanst werd, en hij heeft toegezien en gezwegen, hij zwijgt nog. Bomen zijn, voor wie ze als stille getuigen beschouwt van verleden tijd, hoogst eigenaardig, eng zelfs, ze bevinden zich voortdurend in staat van beschuldiging. Waarom lieten ze toe wat gebeurde, waarom zeggen ze er niks van.

Niet alleen bomen, ook een landschap dat bij voorbeeld een concentratiekamp heeft verdragen, of een straat met een huis waarin plotseling iemand geliquideerd werd, zijn zulke zwijgzame voyeurs. En mensen, niet te vergeten, want ook in mensen leeft ontzaglijk veel voort dat geheim blijft en niet te rijmen valt met het heden. Armando: ‘Dat er mensen met geheimen rondlopen of rondliepen en dat het ze niet aan te zien was of is: daar gaat het om.’ Deze zin staat in zijn nieuwste boek, De straat en het struikgewas. Het is een van de vele zinnen die ik zou kunnen citeren om precies hetzelfde te zeggen, namelijk dat het gaat om wat niet te zien is maar er toch is geweest. Armando beschouwt de werkelijkheid als een palimpsest: wie goed toekijkt, ziet wat er geschreven is onder de woorden die je leest, ze zijn weggekrabd door de tijd maar er zijn sporen zichtbaar, ze verraden zich. Er loopt een man op straat, maakt gewoon een ommetje, maar hij heeft de leeftijd en moet het dus gezien, geweten hebben, en hoe

[p. 57]

heeft hij zich gedragen, wie heeft hij geholpen, wie geschopt of vermoord.

Armando heeft het woord ‘plek’ van een nieuwe betekenis voorzien. Het woord betekent bij hem: plaats waar iets is gebeurd dat er niet meer aan af valt te zien. Net als een kind dat zich, plotseling vol huiver, realiseert in hoe een immens verband het is opgenomen (Amsterdam, Nederland, Europa, Aarde, Heelal) breidt Armando de onverschillige wereld rondom zo'n plek uit: ‘Het eigenaardige van zo'n plek, en van vele andere plekken, is dat er bomen omheen staan, de bomen van een trots bos, er staat geurend struikgewas, de vogels tsjilpen en kwetteren in de bomen, boven de bomen zijn de wolken, die zich in de hemel bevinden en de hemel bevindt zich boven de ronde aarde en de aarde schijnt te wentelen in het heelal.’

Niet eerder is Armando zo uitvoerig, verhalend en in zekere zin autobiografisch geweest als in dit nieuwe boek, dat menige uitgever geafficheerd zou hebben als een roman. Hij begint bij de vroege jeugd van zijn personage, hangt enige tijd tegen de oorlog aan, laat het dan langdurig oorlog zijn, vervolgens bevrijding en nasleep; hij eindigt met algemene beschouwingen over kunst en verleden, over het denken en voelen. Het boek is eigenlijk Armando door zichzelf voor romanlezers verklaard. Op een aan Gerrit Krol verwante manier monteert hij, met veel wit ertussen, herinneringen, observaties en daarbij aansluitende overwegingen volgens een chronologisch patroon aaneen. In korte hoofdstukken - getiteld ‘De vader’, ‘Gevechtshandelingen’, ‘Op school’, ‘De piloot’, ‘De schietbaan’, ‘De vervolgden’, ‘Wraak’ en zo voort - geeft hij in korte en kortaffe fragmenten de geschiedenis van het eigen bewustzijn.

Centraal daarin staan de gebeurtenissen rond een concentratiekamp in het bos. Het wordt nergens gezegd, maar uit andere boeken van Armando en uit zijn biografie weten we dat dit het concentratiekamp bij Amersfoort moet zijn. Hij zegt dat niet, expres niet, want de beschreven voorvallen en sensaties moeten nu juist van alle tijden en plaatsen zijn. Er is sprake van iets algemeens, namelijk de verhouding tot de vijand, het veranderen van mensen, het onaangedane van de omgeving.

Norsheid en verwondering gaan bij Armando samen. Hij staat zich niet toe om lang op iets door te gaan - al is zijn hele werk één lange behandeling van de kwestie, maar dat is iets anders. Hij maakt korte sprintjes en laat ons achter met een vraag, of liever: niet zozeer een vraag als wel een inzicht. Zo beschrijft hij de terugkeer van

[p. 58]

geëvacueerden per trein naar huis, de bezetting is een feit. De trein stopt op een zeker moment en daar ziet men vanuit de trein een stel soldaten van het vijandelijke leger (het woord Duitser of Duitsland komt zelden voor). De soldaten keken omhoog naar de trein, ze waren op hun hoede. De mensen hingen uit de raampjes en ineens begonnen ze te wuiven naar de soldaten. Die begonnen te lachten en wuifden terug. Toen reed de trein door. Mocht dat? Kon je zomaar naar de vijand wuiven? Ik vond van niet. Ik was geschokt.’

Het boek zit boordevol met zulke, van korte kanttekeningen voorziene observaties. Armando wil registreren, hij wil er bij zijn geweest en zegt ook geregeld zo iets als ‘Goed dat ik het gezien heb’. Zijn blik is genadeloos, hij ziet in zekere zin de tijd verstrijken, ongedaan en onzichtbaar maken wat wel degelijk heeft plaatsgevonden. Een voorbeeld: ‘Hoe waren de mensen die in koetsen zaten gekleed. Waar zouden zulke kleren gebleven zijn. Waar blijft zoiets. Blijft er eigenlijk wel es iets? Weinig, lijkt me. Het verslijt, het vergaat, het lost zich op. Daar ben ik het niet altijd mee eens.’

Dat laatste is op z'n Armando's gezegd. Heel zijn werk maakt duidelijk dat hij het er niet mee eens is, maar dat hij er iets aan wil doen om dit verstrijken van de tijd en het verloren gaan van wat geweest is ongedaan te maken. Moraliserend is hij daarin niet, wel artistiek rebellerend. In de slotfase van zijn boek, als er tijd is voor nabeschouwing en algemene overweging, wil hij zelfs de generatie van degenen die het hebben meegemaakt - de oorlog dus - niet ouder laten worden. Hij wil hun levens conserveren, buiten de tijd en de vergankelijkheid plaatsen, opdat ze eeuwig te zien en te raadplegen zullen blijven. De jonge generatie wordt in die optiek de generatie die ‘de mensen van vroeger’ laat verdwijnen: ‘Die van nu pakken het verleden weg. Dat mag niet. Ze hebben geen weet van het verleden en toch gaan ze er mee aan de haal. Dat mag niet. Hoe kan ik die van vroeger aan een nader onderzoek onderwerpen als ze steeds bewogen worden, ja zelfs weggegrist, hoe kan ik dat dan doen.’ En hij besluit: ‘De tijd gaat erg tekeer.’

Armando's geobsedeerdheid door wat in de oorlog heeft plaatsgegrepen en door het feit dat plekken en mensen hun geheimen bewaren is imponerend. Hij maakt van zijn fascinatie voor het kwaad een literaire, en trouwens ook beeldende, kunst die superieur is. Was hij in andere boeken, zoals Aantekeningen over de vijand of Tucht soms wel erg gecondenseerd, in zijn gebundelde krantestukken Uit Berlijn

[p. 59]

of Machthebbers werd hij publieksgerichter en deze royale roman in fragmenten De straat en het struikgewas lijkt mij een meesterwerk voor een groot publiek. Het boek is naar vorm en inhoud een echte Armando, maar helderder en geheimzinniger dan nu is hij niet eerder geweest.

De eenvoud van zijn taal, de reikwijdte van zijn beweringen, de stugge melodie van zijn zinnen, het wantrouwen, het gebrek aan argeloosheid, de opmerkingsgave bij dialogen - in al die opzichten is Armando moeilijk te overtreffen. Een voorbeeld nog, indrukwekkend elementair: ‘Je kunt beter niet terugkomen. Je kunt beter niet weten hoe het er hier uitzag, hoe het was. Het ergste is om te weten hoe het was. Als je ergens voor het eerst komt weet je niet beter. Als je niet weet hoe het was ziet het er hier best aardig uit. Maar als je weet hoe het was vind je het niks. Ik vind het niks, omdat ik weet hoe het was, hoe het er hier uitzag. Dat is het nadeel als je iets ouder wordt. Kun je beter niet worden.’

De laconieke slotregel hecht op een typische Armando-manier het fragment af. Het is een sterke bewering, die van verzet getuigt, maar ook van de wetenschap dat tegen het verstrijken van de tijd weinig helpt. Armando is het er niet mee eens, zo blijkt uit deze schitterende roman-in-fragmenten.

‘De tijd gaat erg tekeer’. Uit Trouw, 13 mei 1988.

* ‘Maar het blijkt dat Armando geen afwijkende vorm nodig heeft om toch eigen en raadselachtig te zijn. Zijn bijzonderheid wordt niet veroorzaakt doordat hij afwijkt van wat gebruikelijk is, maar door hemzelf.’ (Marjoleine de Vos, nrc Handelsblad, 27 mei 1988)
* ‘Waar Armando zijn indrukken van de meidagen van 1940 of de bevrijding weergeeft, gaat zijn specifieke manier van presentatie zelfs een beetje irriteren. De manier wordt dan een maniertje dat gewicht moet geven aan op zichzelf weinig saillante observaties.’ (Arnold Heumakers, de Volkskrant, 27 mei 1988)
In mei 1988 verscheen de eerste druk.