Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1988

Robert Anker
Nieuwe veters
door Guus Middag

Sinds een jaar of tien waart in de Nederlandse poëzie een geheimzinnig virus rond. Komt een dichter ermee in aanraking, dan gaat hij spreken in een soort stameltaal: in korte, elliptische zinnen die beginnen met hoe of wat, om of dat, en veel dubbele punten bevatten. Zo'n gedicht kan als volgt beginnen:

Of ze nog wat blijven, nog een jaar of wat.
Of we dan aan deze kant voorgoed alleen zijn.
Of: wij zijn al jaren op de vlucht voor die emotie.

Of, uit een ander gedicht van dezelfde dichter, Robert Anker, uit dezelfde bundel, Van het balkon (1983): ‘Dat ik van glans ben, een stroom die ik niet ken.’ En: ‘Of ze oversteken, dan. Om aan te bellen.’ Of: ‘Wat mij beweegt. Wat mij bestemt. // Wat hem zo vast verankert in het heden.’

Het is de tastende stijl van veel denkende dichters die twijfel suggereert; de angst om de werkelijkheid vast te leggen of het verlangen om het steeds wisselende leven te imiteren. Ook wil er een zekere

[p. 53]

emotie mee worden uitgedrukt: de dichter werpt mogelijkheden op, hij stelt een vraag, hij gaat mompelend een dialoog aan. Hij komt, kortom, niet helemaal uit zijn woorden, maar verliest zijn hoofd ook niet helemaal.

Dit voegwoordelijke idioom is vooral te vinden in kringen rond De Revisor, het tijdschrift waarin van oudsher gepoogd wordt een brug te slaan tussen voelen en denken, hart en hoofd, concreet en abstract. In de vorm houdt deze stamelsyntaxis het midden tussen de ouderwetse volzin van Maatstaf en het taalexperiment van Raster. Over herkomst, aard en omvang van de ziekte is nog weinig bekend. Dat zal wel te maken hebben met het heersende taboe op stijlkritiek. Het is sinds Merlyn niet meer gebruikelijk om van poëzie te beweren dat zij lelijk is. Aandacht voor de stijl is (vooral ten gevolge van de moeilijkheidsgraad van veel moderne poëzie) verdrongen door interpretatie, en interpretatie vervolgens door aandacht voor de ‘poëtica’.

Wil je echter recht doen aan de bedoelingen van een dichter zonder zijn stijl uit het oog te verliezen, dan zie je je in het geval van Robert Anker voor een merkwaardig probleem gesteld. Hij heeft zijn virus tot zijn fort, zijn gestamel tot zijn poëtica gemaakt. Ik ben geen liefhebber van zijn stijl, en hij zelf lijkt het ook wel anders te willen, maar er zit - als we hem mogen geloven - voor de moderne dichter niets anders op.

‘Leve de stamelaar!’ luidde de titel van de toespraak die hij hield bij de uitreiking van de Jan Campertprijs 1983, toegekend voor zijn bundel Van het balkon. De vierde en laatste afdeling daarvan was geschreven in de nieuwe, voegwoordelijke stijl. Over die wending in zijn poëzie zei Anker in zijn dankwoord: ‘Wantrouw de volzin, want hij wil je niet informeren, maar imponeren. Geloof een in volzinnen gesteld antwoord niet, want de kromme werkelijkheid is daarin verkaveld, waarbij de schone vorm een orde suggereert die niet bestaat, tenzij als bestaande orde (...) Mijn sympathie gaat uit naar de stamelaar, de stotteraar, de mompelaar die zijn zinnen niet afmaakt, die met schuwe blik om zich heen kijkt en zich gretig laat onderbreken, omdat hij liever luistert dan praat. (...) Hij is een dichter en dat verklaart zijn grenzeloze wantrouwen in de taal. (...) Natuurlijk is deze twijfelaar, die maar geen hiërarchie wil aanbrengen in de verschijnselen des levens, maatschappelijk volstrekt onaanvaardbaar.’

In de gedichten die Anker sindsdien schreef, nu verzameld in de bundel Nieuwe veters, heeft hij de logische consequentie uit deze democratische poëtica getrokken. Hij geeft in de vijfendertig gedichten

[p. 54]

het woord aan die mensen die zich, net als de dichter, proberen te onttrekken aan de bestaande orde: zwervers, daklozen junks, morgensterren, werklozen, malenden, uitzichtlozen, eenzamen, anoniemen. Zij houden zich op aan de zelfkant: in trams of op tramhaltes, in afbraakbuurten of in parken, op slecht verlichte huurwoningen of op het Centraal Station.

Anker heeft zich met deze personages ver verwijderd van de abstracte, stilstaande poëzie. Het is opvallend dat zijn nieuwe bundel nog maar één beeldgedicht bevat, en dat is bovendien een gedicht waarin het vrouwelijke model zich op krachtige toon tot de schilder (Matisse) richt. Zij dwingt hem te kiezen: voor haar, en niet voor de bloemen, voor het leven, en niet voor de schilderij. ‘Ik neem je hand’, zegt ze tegen hem, ‘en breng je naar het leven.’ Anker heeft in deze bundel het balkon verlaten, zijn oude schoenen van nieuwe veters voorzien en het leven opgezocht. Belangrijker nog dan deze verplaatsing van bovenkamer naar straat is de verandering van ik-poëzie in figuren-poëzie. De meeste gedichten zijn portretten, of pogingen daartoe. ‘Amstelstation, uitgestapt’ is daarvan een mooi voorbeeld. Observatie en inleving wisselen elkaar af. De anonieme vrouw krijgt mogelijke levens toegedicht, maar loopt ten slotte toch anoniem het gedicht uit.

Zo gaat het in veel gedichten. Ze geven, zonder afdelingen achter elkaar geplaatst, kleine variaties op een en hetzelfde, grauwe thema. Ze beginnen meestal nergens, en gaan ook nergens naar toe. Anker geeft flarden, fragmenten uit een sombere, melancholieke wereld, bewoond door inwisselbare figuren: ‘Kan ze morgen dood want is ze niemand en bestaat.’ De gedachten en fantasieën van deze zelfkanters zijn al even inwisselbaar, want ontleend aan televisieseries en reclame, aan films en beeldromans. ‘Ze legt haar hoofd tegen zijn rug op de motor’, denkt een vrouw; ‘'s Nachts zit ze achter je op de scooter’, droomt een man, ‘het haar uit haar gezicht gewaaid, een zonnebril.’

Ankers personages spreken en denken in korte, onaffe zinnen, nooit langer dan een regel, zonder veel variatie. ‘Mooi’ is het niet, maar wel ‘functioneel’, en het bijzondere van deze functionele monotonie is dat zij in de loop van de bundel weet te overtuigen, en zelfs droog-komische passages oplevert:

Hij heeft zijn naald ingeslikt en zijn pennen opgedacht.
Hij telt een vogel in de lucht met een tramkaart in zijn bek.
Zijn schoenen zijn zo lek als aan zijn hoofd de oren.

[p. 55]

Het gedicht ‘Unico’, dat in een Franse supermarkt speelt (‘Avez-vous un paprika?’), beschrijft de kortstondige liefde tussen een winkelende ‘ik’ en het meisje van een groente-afdeling. ‘Laat mij daar achter in de Unico een roos ontbloeien’, zegt Anker. De formulering lijkt een aardse echo van een regel uit Nijhoffs ‘De moeder de vrouw’, waarin de dichter bij de nieuwe brug te Bommel door een vergelijkbare sensatie overvallen werd: ‘laat mij daar midden uit de oneindigheid / een stem vernemen’. Het is alsof Anker ermee wil zeggen dat zijn Nijhoviaanse, neo-symbolistische geloof in zo iets als een zinvol verband dat achter de dingen schuilgaat, nu is vervangen door een minder metafysisch besef. Door het verlangen naar verliefdheid bij voorbeeld, of door het heimwee naar een onbezorgde jeugd op het platteland, dat in veel gedichten opduikt.

Over zijn eigen jeugd heeft Anker eens geschreven dat die zich voltrok ‘in één van die “zomerombloeide” dorpen waar Achterberg van spreekt.’ Zijn hoofdpersonen wekken de indruk vergelijkbare verledens te hebben. Al in de tweede regel van het eerste gedicht glijdt iemand uit ‘in een geur van hooiland’. Herhaaldelijk keert deze tegenstelling tussen de realiteit van het harde stadsleven en de romantiek van het landleven terug. Psychologisch is dat niet altijd even aannemelijk, maar het zorgt wel voor een mooi wrang, soms geestig effect. Deze zelfkanters troosten zich bij voorbeeld met ‘een merel in de regen voor de dag begint’, met gedachten over bloemen, geitjes, gras, velden, bloesemtakken, geduifte en geboomte, of, zoals de vrouw in de hal van het Amstelstation, met bloeiende geraniums, knarsend grint, ‘en zoveel avonddauw dat de vuurtjes roken op het land.’

Deze verbinding van het gesloten universum van de stadszwerver met de romantische opvlucht van de plattelandsjongen geeft aan Ankers portretten een curieuze dubbele bodem.

Ze zijn ook te lezen als zelfportretten. Daardoor krijgen ze, via een omweg, toch iets persoonlijks en ontroerends. De bundel in zijn geheel geeft een beeld van de gespletenheid van de moderne dichter, dolend in zijn eigen tijd, op zoek naar zijn plaats, op zoek naar een passende taal. ‘Hoe 's nachts een uitgebrande zwaan door de straten glijdt’, fantaseert iemand. In die uitgebrande zwaan valt Anker zelf te herkennen, een gehavende dichter in de grote stad.

‘Ik breng je naar het leven’. Uit nrc Handelsblad, 26 februari 1988.

[p. 56]

* ‘Rijke poëzie dus; waarover het laatste woord nog niet zal zijn gezegd.’ (Ad Zuiderent, De Tijd, 31 december 1987)
* ‘Maar het belangrijkste is, dat Anker erin geslaagd is heldere, bijna filmische beelden te creëren waarin deze tijd zich laat betrappen.’ (Peter Zonderland, de Volkskrant, 18 december 1987)
De bundel verscheen in november 1987 in eerste druk.