Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

[p. 136]

Paul de Wispelaere
Brieven uit Nergenshuizen
door Eddy Bettens

In Leo Vromans Voor wie dit leest klaagt de dichter over de tralies van de ‘gedrukte letters’, die hem van zijn lezers scheiden, die zijn ‘warme mond’ en ‘hete hand’ verhinderen troost en liefde te schenken. Gedrukte woorden zijn anoniem, onbeschermd, koud. Hoe maak je ze warm en levend? ‘Lees dit dan’, stelt hij zijn lezers voor, ‘als een langverwachte brief’. Maar ook dan blijft de afstand. Ook als de literatuur in haar verlangen naar de levende ontmoeting met de lezer een persoonlijke brief wordt, blijft ze bestaan bij gratie van de afstand die ze wil opheffen. Want waar alleen nog warme monden en hete handen zijn, is er geen brief meer en geen literatuur.

Dit is een paradox die wordt uitgediept in Paul de Wispelaeres roman, die de brieven bevat van een schrijver aan een jonge lezeres. Brieven over schrijven en lezen over Proust (die ze in haar eindwerk wil bestuderen), over zijn cultuur-pessimisme, over zijn herinneringen aan Sarah, de vrouw met wie hij meer dan tien jaar heeft samengeleefd en die hem nu heeft verlaten. Brieven die steeds sterker erotisch gekleurd worden: een onontwarbaar kluwen van eerlijkheid, pose en verleiding. Tot een ontmoeting komt het niet: de schrijver wil zo lang mogelijk de ruimte vrijwaren van zijn verbeelding, die door het meisje wordt bestookt met stukjes werkelijkheid (foto's, een cassette met haar stem).

‘Als je te werkelijk wordt’, schrijft hij haar, ‘beperk je onduldbaar mijn vrijheid.’ Een werkelijke ontmoeting zou de vervulling èn het einde betekenen van hun schriftelijke verhouding. Voor zijn aarzeling tussen werkelijkheid en verbeelding, tussen afstand en ontmoeting vindt hij in de brief het geschikte medium. Als het meisje echter met een stipendium naar Frankrijk vertrekt worden haar brieven schaarser, tot ze uiteindelijk spoorloos verdwijnt. Waarschijnlijk hebben zijn laatste brieven haar niet eens meer bereikt: door een veelbetekenende verschrijving heeft hij ze niet naar het reële Illiers gestuurd, maar naar Prousts Combray - naar de literatuur dus. De laatste zin van de laatste brief- ‘Schrijf ik dit nog aan

[p. 137]

jou?’ - is het lint dat de brieven samenbindt tot een roman, een open brief aan een anonieme lezer, die een gelijkaardig spel van afstand en ontmoeting, instemming en kritiek kan beginnen.

Brieven uit Nergenshuizen is een kleine allegorie, waarin de paradoxen van het briefgenre zo volledig mogelijk worden uitgebuit. Het spanningsveld tussen schrijver en lezeres wordt in de loop van de roman steeds rijker en genuanceerder. Zo omvat het ook de spanning tussen overgave en zelfbehoud in de liefde, tussen identificatie en kritische afstand in de lectuur, tussen werkelijkheid en verbeeldende herinnering in het schrijven, tussen toegankelijkheid en formele geslotenheid in de literaire tekst. En in de schrijver zelf legt het de spanning bloot tussen het schrijven, dat het leven stileert en koudmaakt en het zo aan de dood verraadt en het verlangen naar de volheid van het ongereflecteerde, warme leven.

Overigens is deze spanning tussen leven en literatuur geen eenvoudige tegenstelling. ‘Wie schrijft en leest schakelt het leven uit, maar ervaart het op deze manier in een mengvorm van heldere droefheid, inzicht en verrukking, die het geleefde leven zelf nooit te bieden heeft.’ De les van Proust had de schrijver al als kleine jongen geleerd. Het vertellen maakt het gebeuren werkelijk; in zijn verhalen over Sarah is ze sterker dan ooit met hem verbonden; het schrijven van brieven verhevigt en rechtvaardigt de verliefdheid; wat ongevormd en ongezegd in hem leeft wordt door de lectuur verhelderd. Anderzijds ervaart hij het leven vaak als iets on wezenlijks, als een toneelstuk of een film: dan wordt de werkelijkheid tijdens de ervaring zelf al een verhaal. ‘Vandaar dat grote verlangen naar een belevenis waar ik onverdeeld bij betrokken zou zijn, waardoor ik gedachteloos gegrepen en overspoeld zou worden als door een hoge golf van stuwend en hartstochtelijk water.’

De brief is een onzuiver genre, moeilijk te onderscheiden van het dagboek of het herinneringsverhaal, open voor essayistisch commentaar, analyse, bekentenis en verleiding. Zo wordt de roman een mozaïek waarin de stenen elkaar verrijken en aanvullen. Als we de fictie van de briefroman binnengaan worden we de voyeurs van een intieme tekstuele verhouding, van enkele brieven kunnen we ons misschien de bestemmeling voelen. Zetten we een stap achteruit dan worden schrijver en lezeres romanpersonages, elementen van een complex literaire strategie, mozaïekstenen, naast onder andere ingebedde verhalen en taferelen (de beschrijving van een landschap,

[p. 138]

een foto, een schilderij van Dali) die de roman spiegelen en interpreteren.

Lezen ‘gaat altijd samen met instemming en identificatie met een tijdelijk opgaan en verdwijnen in de tekst en pas daarna herstelt zich het recht op afweer en kritiek’. Kritiek dus, op deze omschrijving bij voorbeeld, die in twee stadia uiteenrukt wat nauwelijks te ontwarren is (wat identificatie heet is vaak ook vervorming en verdringing, imaginaire versmelting, al dan niet bewuste afweer). Kritiek vooral ook op de manier waarop de heftige afwijzing van het vooruitgangsgeloof en de technologie, die tot natuurverloedering, culturele vervlakking en politiek cynisme hebben geleid, aan de lezer wordt opgedist: slogans, logge ironie, het wat zelfgenoegzame pathos van de laatste mens in de wereld der barbaren, simplistische tegenstellingen tussen utopisten (de slechten) en contra-utopisten (de goeien), steunend op goedkope emotionele connotaties (computers tegen bomen, machines tegen de natuur) - eigenlijk wordt de lezer gedwongen te reageren volgens dezelfde binaire computerlogica die De Wispelaere zo verafschuwt: wit of zwart, voor of tegen, optimist of pessimist. Dat deze vaak gênante banaliteiten verklaard worden door hun rol in de roman (vereenvoudigingen en verduidelijkingen voor een jonge lezeres) rechtvaardigt ze niet.

Een ander bezwaar kan ik moeilijk verantwoorden: ondanks de glanzende stijl en de vaak Proustiaanse inzichten in liefde en herinnering heeft het verhaal van Sarah me niet geraakt. Misschien omdat het te veel doet denken aan verhalen uit De Wispelaeres twee vorige romans, misschien omdat het parasiteert op de sentimentaliteit die nu eenmaal aan de klassieke figuren van het liefdesverhaal kleeft (‘Afscheid’, ‘Verbranden der foto's’, ‘Weerzien’). Nadenkend over zijn herinneringsverhalen zegt de schrijver: ‘De verbeeldende herinnering is in ons met verf en boetseermes eigenzinnig in de weer. Wat ze bewaart, neemt ze op in de beweging van de tijd, zodat het verleden zich ontwikkelt naar de toekomst.’ Bestaat niet het gevaar dat ze zo lang in de weer blijft tot ze alle door de werkelijkheid verschroeide plaatsen heeft overschilderd? Zijn alle herinneringsverhalen gelijkwaardig? Zijn er geen verdringingen, geen masterplots (mythen, onbewuste structuren, andere teksten) die ze vervormen? Zijn alle verhalen even (on)waar, of is waarheid hier een onbruikbare toetssteen?

De schrijver zelf suggereert een ander criterium: terwijl hij pro-

[p. 139]

beert om aan Sarah ‘realiteit toe te kennen vanuit de herinnering, geef ik jou, bijna op dezelfde manier, gestalte vanuit mijn verbeelding. In beide gevallen is de werkelijkheid onbereikbaar en daarom kon ze, in mijn ziel, de vorm aannemen van mezelf. Narcistisch spinsel, zul je misschien zeggen en in ieder geval een risicoloze innerlijke aanslag op de realiteit. Ik zal je niet tegenspreken. Maar het is als de herinnering van beelden die diep in mij leven, een samenvallen met mezelf dat me op een weemoedige manier gelukkig maakt’. Hier wordt met veel zelfkennis en moed de zwakke plek aangewezen. Narcisme wordt echter niet vermeden door het toe te geven. Moet juist dit imaginaire ‘samenvallen met mezelf’ niet het meest gewantrouwd worden? Misschien is het bruikbaar als fictie, net zoals de droom van de contra-utopist: de zuivere oorsprong, de paradijselijke tuin waar de tijd is opgeheven, waar herinnering en waarneming samenvallen in ‘eeuwenoude, springlevende beelden waarin de oorsprong gelijk is aan de toekomst’. Als ficties niet meer als fictie worden herkend verliezen ze hun kracht: dan worden ze illusies, pogingen om de weerstand van tijd en werkelijkheid te ontvluchten. Van het balanceren op de smalle rand tussen fictie en illusie, tussen weemoedig geluk en zelfbedrog, is Brieven uit Nergenshuizen een adembenemend voorbeeld.

‘Schrijven, lezen, leven’. Uit De Standaard, 22 november 1986.

* ‘Zijn boek heeft iets van een meeslepend recitatief, dat aanzet tot doorlezen. De taal is vaak van een grote poëtische kracht; bij veel zinnen is de aanvechting om ze te onderstrepen bij mij groter dan de liefde voor het gave boek: zo is het, en zo moet het gezegd worden.’ (Jacques Kruithof, Vrij Nederland, 15 november 1986)

* ‘Na het verschijnen van Tussen tuin en wereld en Mijn huis is nergens meer heb ik vrij veel brieven van lezers gekregen. Op een keer was daar een heel bijzondere brief van een meisje bij waardoor ik erg werd getroffen. Dat is een jaar later de aanleiding geworden om Brieven uit Nergenshuizen' volgens de formule van een briefroman te concipiëren.’ (Paul de Wispelaere in een interview met Carlos Alleene, Het Volk, 1 november 1986)

Brieven uit Nergenshuizen kwam op de markt in oktober 1986. In januari 1987 verscheen de tweede druk.