Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

[p. 133]

Rein van der Wiel
Gezicht op Haarlem
door Aleid Truijens

Bij een verhalenbundel van een debutant is de volgorde van de verhalen zeer bepalend. Het eerste verhaal zet de toon, rigoureuzer dan bij een bekende schrijver, en moet de lezer overhalen een nieuwe stijl en denkwereld toe te voegen aan al het gelezene. Het eerste verhaal in Gezicht op Haarlem van Rein van der Wiel, het titelverhaal, heeft vertrouwde trekken. Wie zijn Nederlandse klassieken kent, heeft het al talloze keren gelezen. De zestienjarige hoofdpersoon Vincent wordt door niemand begrepen. Dat kan ook niet anders, want het is zijn literaire noodlot: dichtertje, gevoelig, onaangepast, een christelijke opvoeding. Deze aloude problematiek wordt in dit verhaal geactualiseerd doordat de ouders gescheiden zijn en de jongen verliefd is op de jonge vriendin van zijn vader, maar dat verandert weinig aan de bekende smaak van het gerecht. Was de bundel begonnen met ‘Kareol’, het tweede, of ‘Het monument’, het laatste verhaal, dan was de toonzetting die van een echt ‘Revisorboek’ geweest. In ‘Kareol’ probeert een werkloze neerlandicus een zinvolle samenhang te bedenken voor twee zinloze feiten: hij ziet een verdrietige vrouw op het strand en kort daarna rijdt een achttienjarige jongen zich te pletter in zijn gloednieuwe Porsche. Door die twee gebeurtenissen te verbinden legt hij een literaire structuur op aan het leven. In ‘Het monument’ doet Van der Wiel het omgekeerde: een briefwisseling tussen de dichter Eduard de Bree - die hier in een glansrol Adriaan Roland Holst uitbeeldt - en zijn eeuwige muze is aanleiding voor een overtuigende reconstructie van ‘het leven achter de letteren’.

‘Wilsonplein’ is weer een heel ander verhaal, uit ‘kinderperspectief’ geschreven. Een klein drama voltrekt zich in het leven van een pril scholierenpaartje. Ollie en Imma gebruiken de opvoering van een toneelstukje over de ‘Zwaanridder’ om te testen hoeveel ze elkaar waard zijn. Vrouwen winnen, ook hier, net zoals in de ‘kinderverhalen’ van F.B. Hotz. Met deze auteur kan Van der Wiel zich in dit verhaal meten: zonder sentimentele middelen bewerk-

[p. 134]

stelligt hij ontroering, hij is geestig zonder over de hoofden van de kinderen heen te knipogen naar de lezer.

Drie keer een eerbewijs aan een literaire bakermat; vier bekende verhaalgenres, bekwaam en smaakvol uitgevoerd? Dat zou op zichzelf al een verdienste zijn voor een debutant; Gezicht op Haarlem is echter meer dan de som van vier verhalen. Pas toen ik alle verhalen gelezen had begreep ik dat ze alle vier, ook het eerste, minst goede verhaal, van een bijzonder gehalte zijn. Wat overblijft als je voorbijgaat aan de conventionele literaire kenmerken van deze verhalen, is Rein van der Wiel, een auteur die iets heeft toegevoegd aan de literatuur door te moduleren op het vertrouwde.

Een constante in deze bundel is de literatuur, en niet, lijkt mij, ‘Ruisdaels kijk op Haarlem’ die voor Van der Wiel volgens de tekst achterop het boek ‘het uitgangspunt is geweest voor een bepaalde manier van zien’. Alle verhalen spelen in of rond Haarlem, Ruisdaels schilderij leven een fraai omslag op, maar ‘bepalend voor een manier van zien’ is het literaire sentiment waarvan alle hoofdpersonen op vanzelfsprekende wijze vervuld zijn. Alles wat zij meemaken wordt gekleurd door literatuur; wat zij lezen bepaalt hun keuzen in het leven. Vincent uit het titelverhaal heeft een onvoldoende voor Grieks, Euripides' Hippolytus geeft hem toch inzicht in zijn eigen probleem: ‘Hippolytus was hem een raadsel. Natuurlijk kon Vincent zich voorstellen dat hij schrok van het bericht dat zijn stiefmoeder verliefd op hem was, maar dat rare intolerante geschreeuw en ook weer die moraal erbij. Zeg gewoon wat je vindt of wilt. Hoe zou hij dat doen, zou hij het vader zeggen of wat?’

In ‘Het monument’ heeft de literatuur onherstelbare schade aan een leven toegebracht. De tweeënnegentigjarige Cécile was in de verbeeldingswereld van haar geliefde niet meer dan een figurant. De dichtervorst behield tot haar een poëtische afstand; zij hield van hem: ‘O, ook die sentimentaliteit van hem had ze zo onuitstaanbaar gevonden. Laat ons niet... Waarom niet? Dat idee had hun hele generatie vergiftigd en voor veel misverstanden gezorgd.’ Ook voor de jongeman die haar komt vragen of ze de brieven van de dichter wil afstaan ten behoeve van universitair onderzoek is zij niet meer dan een dichterlijke schepping, een hoofdstuk uit een dichtersleven. Om op de valreep te laten zien dat zij bestaat, neemt Cécile op literaire wijze wraak met een kleine correctie op de literatuurgeschiedenis.

[p. 135]

Typerend voor alle verhalen is bovendien Van der Wiels ruimhartige houding tegenover zijn personages. Ieders gedrag is, als je de drijfveren doorziet, begrijpelijk; er zijn geen ronduit aardige of lachwekkende mensen. Imma's vader in ‘Wilsonplein’ is een verbitterde tv-kijker, die kankert over toenemend vandalisme en zijn dochter naar de huishoudschool wil sturen opdat ze zich niet boven hem verheft. De lerares Nederlands dweept met Jan Cremer en ‘briest haar weerbaarheid de klas in’; Ollies moeder is een benepen burgermevrouw. Van der Wiel kiest echter niet voor het makkelijk scoren met stereotypering van ‘de moderne lerares’ of ‘de verzuurde arbeider’; in hun liefde voor de twee kinderen zijn deze mensen alledrie bijzonder.

Sympathiek, dat is een te mager woord voor deze verhalen. De kwaliteit van Gezicht op Haarlem berust op grote vormbeheersing, niet-pretentieus eerbetoon aan de literatuur en vooral op een even brede als scherpe kijk op alles wat zich afspeelt onder Ruisdaels dreigende luchten.

‘Eerbetoon aan de literatuur’. Uit nrc Handelsblad, 29 augustus 1986.

* ‘Ook “Wilsonplein” en “Het monument” hebben iets geschifts, maar gelukkig zijn ze wat geestiger. (...) Erg beklijven doen de verhalen niet, daarvoor blijven het te veel “bedenkseltoren”". De topografie is al wat een waarachtige indruk maakt.’ (Diny Schouten, Vrij Nederland, 20 september 1986)

* ‘En als ik al een moralist ben, wat ik niet vind, dan denk ik dat ik het belangrijk vind greep te krijgen op de dingen die gebeuren. Staan voor wat en wie je waard bent. Zoals Picasso uit zijn ogen kijkt, zo zouden mensen in het leven moeten staan. Zoals Faverey het zegt: “Als dit 't is, dan is dit het.” Ik vind het prettig om met beide benen op de grond te staan. Geen mist. Gezicht op Haarlem is dus vooral ook zicht op Haarlem, zicht op het leven.’ (Rein van der Wiel in een interview met Wim Vogel, Haarlems Dagblad, 30 augustus 1986)

Gezicht op Haarlem werd gepubliceerd in augustus 1986 en inmiddels verscheen een tweede druk.