Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

[p. 124]

J. Ritzerfeld
Zee van marmer
door T. Van Deel

Zee van marmer heet de novelle waarmee J. Ritzerfeld een trilogie afsluit die begon met Grensovergang Oestiloeg en werd vervolgd met Italiaans concert.

Was het eerste boekje nog betrekkelijk eenvoudig en samenvatbaar, het tweede was al een heel stuk ingewikkelder want een raamvertelling. In Zee van marmer is de vertelsituatie nu zo gecompliceerd en de stijl van vertellen zo gecomprimeerd en beeldend geworden, dat alerte lezing, zin voor zin, een absolute voorwaarde is voor enig begrip.

Het verhaal dat in Grensovergang Oestiloeg nog weinig op zichzelf betrokken werd verteld, kreeg in Italiaans concert een duidelijke verteller mee, een schrijver wiens schrijfproblemen deel uitmaken van het thema van de novelle. Zee van marmer zet die lijn voort en is in hoge mate een verhaal over het vertellen zelf: Ritzerfeld doet een imponerende poging om ons het vertellen, en de ware aard ervan, te laten ondergaan.

De verteller van de novelle is dood. Hij heeft op het laatste nippertje, tussen sterven en dood, een paar woorden meegenomen die zich nu ontwikkelen ‘tot een verhaal waarin het verleden is vervat’. Zo stelt Ritzerfeld het voor en het is wel in te zien waarom hij dat doet. Een schrijver die zijn boek schrijft kan zijn werk ervaren als zich afspelend buiten het leven. Het is die gemoedstoestand die Ritzerfeld drastisch verbeeldt door zijn verteller in de eeuwigheid te situeren en hem van daaruit te laten vertellen. Bovendien vertelt hij over twee mensen die ook al dood zijn, een man en een vrouw, zijn zoon en zijn minnares. Ik wil hier al verklaren hoe buitengewoon emotionerend deze vertelpositie werkt: een dode die twee doden met behulp van woorden tot leven wil wekken.

Waarom deze twee? Gaandeweg wordt duidelijk dat de zoon Timo hier in één beeld wordt opgenomen met zijn moeder Kristina en dat de verteller zijn verwekker èn moordenaar is. Na een korte maar

[p. 125]

hevige relatie met het boerenmeisje Kristina heeft de verteller, bij leven, haar verlaten. Pas tien jaar later, het is dan oorlog, keert hij als soldaat in zijn oude omgeving terug en doodt hij een jongen die in het struikgewas beweegt. Dat is de zoon van Kristina, zijn zoon. Járen later verdrinkt hij zichzelf, uit wroeging, en met het minuscuul deeltje bewustzijn, de paar woorden die hij de eeuwigheid in heeft gesmokkeld, komt er nu een verhaal op gang waarin hij een verzoening tot stand wil brengen: de zoon en zijn moeder moeten tot elkaar gebracht worden, hij wil ze na hun beider dood in zijn verbeelding verenigen.

De zoon is in de scheppende verbeelding van de gestorven verteller zeventien jaar ouder gemaakt, en weet aanvankelijk niet dat hij met zijn moeder optreedt. De verteller wil hem dat inzicht verschaffen, maar het is niet een woord, het is ten slotte een gebaar, een teken, dat moeder en zoon bijeenbrengt. Dit woordeloze gebaar brengt iets teweeg dat de verteller met zijn woorden niet teweeg kon brengen. ‘Als ik het treffende woord vind. De juiste suggestie. Het goede ritme.’ Zo had hij het zich voorgesteld, een triomf vanuit de dood- hij zou met woorden het leven in de dood met zichzelf verzoenen. ‘Hij is de maker - hij is de doder.’

[H]et verhaal begint sfeervol en principieel, zoals alleen Ritzerfeld [da]t kan: ‘Gaan we. We gaan. Het is vroeg in het najaar, avond. Het is ook kil. Mistig maanlicht komt op, zodat doorlopen geboden is. Driehonderd meter het park in, over een lintrecht door lantaarnlicht op gietijzeren palen aangeduid pad. Aflopend, en weer terug, oplopend. Moeilijk? Helemaal niet, zonder wind.’

Dit is de lokatie, een park, dit is de loop der gebeurtenissen (heen en terug) en dit is de weersgesteldheid (zonder wind). Tegen het eind van de novelle noemt de verteller zelf zijn werk een ‘kunstwerk in woorden’: ‘Ik zie, vergroot, wat mij rest. Wat mijn woorden rest. De gestalten van een vrouw, een jongeman, twee dieren, de vorm van een poel, de gedaanten van bomen en struiken, de substanties van stenen en zand, van melk en saffraanschilfers, de beweging van de hakbijl. (...) Wat een territorium. Welk een prestatie.’

Hoe hij er ook over denken mag, ik beschouw Ritzerfelds verteller met zijn onmogelijke opdracht als een heroïsche figuur. Hij roept vanuit de dood twee levens op, in connectie met het zijne, en al

[p. 126]

hun bewegingen in het tijdeloze domein van het kunstwerk stuurt hij met de grootst mogelijke zorg. Hij geeft hen zelfs, in twee opeenvolgende hoofdstukken, een stem, zodat ze hun ervaringen onder woorden kunnen brengen. De herinnering is hier scheppend geworden, de verteller doet, al vertellend, boete voor zijn leven. Hij blijft evenwel veraf en is niet bij die twee, als hij ze naar beneden laat lopen en daarna terug omhoog, want hij bestaat alleen uit woorden. Zij zien hem niet, hij ziet hen wel, hij is hun verteller.

Deze vertelpositie is niet alleen ontroerend, maar in veel gevallen ronduit aangrijpend. Ik ken weinig proza dat zo weet door te dringen in het holst van de dood als dit van Ritzerfeld. Behalve een existentiële kant zit er, als vanzelfsprekende keerzijde, een artistieke kant aan dit proza. Het is, goed beschouwd, en ik stel het met bewondering vast, een mirakel hoe het Ritzerfeld lukt om die beide kanten als van tweeën één voor te stellen: kwesties van herinneren, van doodmaken en doodzijn, zijn in Zee van marmer tegelijkertijd, en in één moeite door, schrijfproblemen. Ergens staat: ‘Marmer golft, deint, gloeit, keert terug in zijn beginpunt, verstijft, herneemt zich.’ - een mooiere metafoor voor wat er in dit boek aan de hand is moet ik nog aantreffen. Alle formuleringen van de verteller zijn èn op leven én op schrijven gericht: ‘Het gedempte loeien van de emotie, branden moet het, helder als glas.’ Dat doet het in deze novelle, hoe hermetisch zij ook is opgezet en hoe weinig licht er ook in sommige hoeken schijnt.

Zee van marmer, de titel is een paradox. De situatie waarin de verteller zich bevindt mag ook een goede voedingsbodem voor paradoxen heten. Maken en doodmaken, leven en schrijven, van dit soort tegenstellingen is de novelle doortrokken. Aan het slot nemen zijn personages het van de verteller over, althans zo suggereert hij het. Kristina zegt dan ‘Kom’ - ‘Zonder mijn hulp, lijkt het wel,’ voegt de verteller daaraan toe. Zijn beminde personages hebben zich verzelfstandigd en terwijl hij het gevoel heeft dat dit buiten hem om is geschied, weten lezers van zijn verhaal dat het wel degelijk het paradoxale resultaat van zijn vertellen is, dat het zo ver heeft kunnen komen. Hij voelt echec en wij zijn getuige van een artistieke triomf.

In alle drie de novellen, die samen een trilogie vormen, brengt Ritzerfeld een man en een vrouw bijeen en verwikkelt hij het heden

[p. 127]

met het verleden. In Zee van marmer trekt hij de uiterste consequenties en maakt hij van het vertellen zelf een schitterend en aangrijpend verhaal. ‘Het gedempte loeien van de emotie, branden moet het, helder als glas.’ En zo is geschied.

‘Gedempt loeien van de emotie’. Uit Trouw, 23 oktober 1986.

* ‘Alleen de lezer blijft achter, vol vragen. Zo vraag ik mij af of datgene wat ik denk gelezen te hebben er ook werkelijk staat. Per slot van rekening is er zoveel dat ik niet duiden kan - ook niet na herhaalde lectuur.’ (Arnold Heumakers, de Volkskrant, 26 september 1986)

* ‘De scherpste emotionele contrasten worden uiteindelijk bewerkstelligd op het meest elementaire, om niet te zeggen alchemistische niveau van de taal, dat van de klankkleur en het ritme. Dit proza heeft de dichtheid van poëzie, vanzelfsprekend dus dat het zijn geheimen niet zo makkelijk prijsgeeft. Maar dat is geen aanstellerij, geen ijdel estheticisme, zoals soms wel wordt beweerd.’ (Cyrille Offermans, De Groene Amsterdammer, 1 oktober 1986)
J. Ritzerfeld was met Zee van marmer een van de zes genomineerde schrijvers voor de ako-Literatuurprijs 1987. Het boek verscheen in september 1986; een tweede druk is inmiddels gepubliceerd.