Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

Kees Ouwens
De eenzaamheid door genot
door Jaap Goedegebuure

Twee jaar geleden publiceerde Kees Ouwens Klem, een van de meest bejubelde en ook een van de meest eigenaardige dichtbundels van de laatste jaren. Zoals de titel al te kennen gaf, zat hier iemand in de val. Wat voor een val? Zelfs het titelgedicht deed er geen eenduidige uitspraak over. De enige aanwijzing werd gevormd door het

[p. 118]

woord ‘ik’, dat qua frequentie alle andere woorden ver achter zich liet. Dit ik was de gevangene van zijn eigen bewustzijn: ‘Ik zag niets dan de borstkas/van mijn lichaam/van mijn ik-schap.’

Wie echter zou verwachten dat het gevoel van affiniteit met een in de strik spartelende haas aanleiding gaf tot een stuiptrekkende taal, kwam bedrogen uit. In de formulering van uitzichtloze beklemming legde Ouwens een merkwaardig soort exactheid aan de dag. Daartoe entte hij zijn idioom op het stijve, dan wel gedragen jargon van wetenschap, overheid en kerk. Het resultaat was dikwijls verbijsterend. Een zinledige, wat clichématig en fossiel geworden uitdrukkingswijze riep het zinloos vacuüm van een leeg bestaan op. Het gewicht dat men doorgaans aan zulke clichés toekent, zette die leegte op een drastische manier onder spanning. Wat hier plaats vond kwam neer op een poëtische vorm van implosie: de toch al uitgeholde betekenissen bezweken aan de zuigende kracht van de leegte. Bevestiging deed zich voor als ontkenning en omgekeerd. ‘Ik was een man, maar in de zin van/niet meer dan deze woordbetekenis/noch waagde ik mij aan een periodisering/van de lichaamsplastiek in termen van/een ontwikkeling.’

Inmiddels heeft Ouwens de roman De eenzaamheid door genot geschreven. Het is zijn tweede. In 1968, het jaar dat hij debuteerde met de dichtbundel Arcadia, verscheen De strategie, een Gombrowicziaans relaas van een verteller, die een ideaal ‘vrouwelijk wezen’ inhoud probeert te geven door taalkundige manipulaties van allerlei aard; dialogen spelen daarbij een voorname rol. In de nieuwe roman, met meer dan driehonderd pagina's tweemaal zo omvangrijk als De strategie, komt nagenoeg geen gesprek voor, of het moest zijn aan het slot van de proloog, die typerend genoeg ‘Verantwoording’ heet, als betrof het een wetenschappelijk verslag. De lezer treft hier dan ook per hoofdstuk geordende protocollen aan, met titels die net als in Klem zijn ontleend aan de academische en ambtelijke taal: ‘Expulsie’, ‘Abdicatie’, ‘Defaecatie’ enzovoort. Het effect daarvan is hetzelfde als in de poëzie van twee jaar geleden. Een gestandaardiseerde en conventionele terminologie moet dienen ter beteugeling van een baaierd aan elkaar bekampende emoties en affecten. Ook ditmaal schiet dat streven tekort. Bereikt wordt dat de lezer zich enigszins gegeneerd geconfronteerd ziet met een volledig naar binnen geslagen bewustzijn. Alleen ogenschijnlijk is er sprake van een intrige: de jonge held, Armand Stijgend geheten,

[p. 119]

brengt een bezoek aan oom Adelbert en tante Betsie, en maakt vervolgens het hof aan nicht Avril, ongeacht het feit dat deze reeds is verloofd met ene Lodewijk.

De benaming van de personages geeft al aan hoe onwezenlijk en grotesk de verhaaldraad is. De handeling is enkel façade. Wat in het boek overweegt, om geen sterkere bewoordingen te gebruiken, is de dwangneurotische reflectie op de verhouding van lichaam en geest zoals Armand die ervaart, een reflectie die door Ouwens in zijn hoogst bevreemdende stijl wordt weergegeven. De hoofdpersoon slingert heen en weer tussen weerzin en geobsedeerdheid door zijn lijfelijke verrichtingen. Hij ervaart zijn lichaam als afstotend en aantrekkelijk, dringt zich op en schaamt zich, en is tegelijkertijd zijn eigen voyeur en exhibitionist. Die tweeslachtigheid hangt samen met een narcistisch complex van aandriften, dat manifest wordt in de gestage zelfbespiegelingen en het ook letterlijk poseren voor spiegels, ruiten en dergelijke, maar dat bovenal aanleiding geeft tot tal van masturbatieséances zoals de nu volgende, die zich afspeelt in een spoorwegcoupé en die door Armand eens te meer wordt beleefd als het substituut voor contact met derden. ‘Verrichting werd orfisch. Vierde hij ogenschijnlijk de teugels, hij hoedde zijn lichaam, tot in de beslotenheid van de publieke ruimte, waar hij het alleen was. Hij stipuleerde niet slechts administratief een lidmaat te zijn, maar bevond zich ook als lidmaat in de schoot van de gemeenschap, met welke hij in het openbaar verkeerde door zijn roosje te ontbloten.’

Zoals steeds bij Ouwens is seksuele zelfbevrediging een uiting van de wil van het individu zichzelf genoeg te zijn, een autonome wereld te scheppen waarbij het niet-eigene rücksichtslos wordt ingelijfd. Innerlijk evenwicht is daartoe een eerste voorwaarde; het gaat Armand erom hoe hij met zichzelf ‘te rijmen’ is, hoe hij niet langer ‘een excrement van het lot’ blijft, mar als ‘een beslissing van de wil’ functioneert. Het middel bij uitstek daartoe is de taal, waarbij de vervalsende onvrijheid van de gekunsteldheid op de koop toe wordt genomen. Ik zei al dat Ouwens' werk van de laatste jaren een vaak verbijsterende indruk nalaat. Het is niet moeilijk het bijzondere ervan in te zien, maar het dringt maar langzaam tot het gemoed door. Na veel lezen en herlezen is Klem me ten slotte dierbaar geworden. Of dat met deze roman ook zo zal gaan, betwijfel ik. Het boek is, mede vanwege zijn enorm gecondenseerde stijl, te

[p. 120]

zwaar van soortelijk gewicht om lang in de hand te houden. Anders dan het enigszins vergelijkbare proza van Brakman is het bovendien arm aan humor. Het staat als de granieten en ontoegankelijke gevel van een kanselarij, of liever: het is een zwart gat in een onherbergzaam universum. Wie erin doordringt wordt vermorzeld door de verdichting van de materie.

‘Zwart gat’. Uit Haagse Post, 28 februari 1987.

* ‘Zelden zal iemand de gevoelens, gedachten, overwegingen van een karakter zo uitgeplozen hebben en zo zorgvuldig te boek gesteld. Er staan stukken in het boek die van regel tot regel spannend zijn of verrassend of beeldend of komisch, en ook stukken die de ene hindernis na de andere opwerpen door hun ongeëvenaarde gekunsteldheid.’ (P.M. Reinders, nrc Handelsblad, 3 april 1987)

Eenzaamheid door genot verscheen in maart 1987.