Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

Harry Mulisch
De pupil
door Aleid Truijens

Op 29 juli, bijna zestig jaar geleden, kwam baby Mulisch ter wereld. Die gebeurtenis bleef niet zonder gevolgen. ‘Diezelfde dag’, schrijft Mulisch in het autobiografische plaatjesalbum Mijn getijdenboek, ‘kwam de Vesuvius plotseling in verhevigde werking, maar de kranten vermeldden niet of dat kwam door mijn geboorte of door Mussolini, die ook die dag zijn verjaardag vierde.’ Dit citaat illustreert de belangrijkste kenmerken van Mulisch' schrijverschap: zijn magische manier van denken, die bij alle diepzinnigheid altijd iets kinderlijks heeft, zijn grootheidswaan en zijn wat pedante humor.

Volgens de Mulisch-formule, waarbij het toeval niet bestaat, moest daarom vroeg of laat de Vesuvius in het werk terugkeren. Op het omslag van Mulisch' nieuwste novelle, De pupil, staan ze beide afgebeeld, de tweelingbroers, gescheiden door een staalblauwe zee. Het onderschrift luidt: ‘Van links naar rechts: de Vesuvius, Harry Mulisch (zomer 1985).’ Mussolini ontbreekt, maar die heeft dan ook al vóór 1945, het jaar waarin De pupil speelt, een jammerlijke aftocht geblazen. De zegetocht van de achttienjarige

[p. 114]

jonge schrijver staat dan op het punt te beginnen.

Het verhaal in De pupil is ongeloofwaardig en onderhoudend, een sprookje. Het beschrijft de ‘Italienische Reise’ van een jongen die vastbesloten is een groot schrijver te worden. Hij lift naar het zuiden en wordt pompbediende in Napels, waar hij al snel ontdekt wordt door een schatrijke, oude, Vlaamse dame die onder de indruk raakt van de filosofische beschouwingen die de jongen ten beste geeft, terwijl hij de tank van haar Rolls laat vollopen. Dat zij zo snel het genie herkende in de nederige pompbediende is niet vreemd; zijn kwaliteiten liegen er ook niet om. In zijn eigen ogen, en in de woorden van de zestigjarige ik-figuur, is hij een wonder van intelligentie, goede smaak, tact, humor, etcetera, fraai gebouwd bovendien, ‘en bij dat alles van een hartveroverende bescheidenheid’. De 88-jarige dame, die hem meeneemt naar haar villa op Capri blijkt de weduwe te zijn van Alphonse Sasserath, de uitvinder van de veiligheidsspeld. De jongen wordt haar oogappel.

Gezeten tussen de schilderijen in de oude villa - een Vermeer, een Cézanne, een Matisse, een Van Eyck, wat tekeningen van Rembrandt - wil het met het schrijven niet echt lukken. Natuurlijk is de jongen een groot schrijver, maar vooralsnog produceert hij slechts pompeuze volzinnen zonder inhoud. In de ogen van zijn beschermvrouwe groeit echter zijn genie, vooral wanneer hij haar een middel tegen slapeloosheid adviseert. Tegenover de verklaring van de arts, ‘wie niet slapen kan, wil niet dromen’, stelt hij de gedachte dat wie niet dromen kan, niet wil slapen. Hij leen haar hoe ze opnieuw binnen kan stappen in de wereld van de droom die zij als jong, verliefd meisje had. Het middel werkt: Madame Sasserath vindt rust en is bevrijd van haar angstaanvallen. Zij belooft de jongen te belonen.

Tijdens de feestelijke in gebruikneming van haar geschenk aan de stad Napels, een stoeltjeslift naar de Vesuvius, lanceert zij haar lieveling. Hij houdt een gloedvolle toespraak, een juichende menigte ligt aan zijn voeten. Samen nemen ze als eersten plaats in de stoeltjeslift. Onderweg gebeurt er iets vreemds: Mme Sasserath blijkt plotseling verdwenen, het stoeltje is leeg. Bij zijn terugkomst stort zich een woedende menigte op de zo kort tevoren nog bejubelde jongeman: hij zal de kinderloze, schatrijke vrouw wel een duwtje gegeven hebben. Het lijk is echter onvindbaar en de jongen vertrekt

[p. 115]

weer, even arm als hij gekomen is, naar Nederland.

Nu pas is hij schrijver. Want de beloning die de oude dame hem gaf was niet de triomf van de redenaar, maar de veel grotere macht van de verbeelding. Terwijl zij, in de stoeltjeslift, wegzonk in een eeuwige slaap, had de jongen een vreemd visioen: in de stoeltjes die uit de nevels rond de Vesuvius kwamen zag hij een reeks wonderlijke personen zitten, die hem heel bekend voorkwamen, hoewel hij ze nooit ontmoet had. De lezer herkende ze al; het waren de personages uit Mulisch' werk: Archibald Strohalm, Norman Corinth, de twee vrouwen, Uli Bouwmeester en alle anderen.

Het is geen toeval dat dit wonder zich voltrekt op een kabelbaan. Mme Sasserath koos dit geschenk, ‘omdat die installatie de vorm heeft van een veiligheidsspeld’. De jongen ontdekte kon daarvoor dat haar man, de uitvinder van dit voorwerpje, een genie moet zijn geweest. Hij vond het volmaakte symbool uit voor het schrijven: ‘Dat ene stuk staaldraad, dat in het midden een dolle slinger om zichzelf maakte, waardoor de uiteinden bij zichzelf vandaan wilden, weg, uit elkaar, maar daarin gehinderd werden door een sluw geconstrueerd kapje, dat aan het ene uiteinde vastzat en dat het andere uiteinde tegenhield, dat daardoor steviger aan zichzelf gevangen zat naarmate het heviger weg wilde van zichzelf, op die plek een weerstand ontmoette, die het zelf was...’

Het is weer de afgeplatte ellipsvorm, die het streven van de schrijver concretiseert. In Twee vrouwen, een roman die hetzelfde thema in meer verhulde vorm behandelt, ziet Laura die vorm steeds terug in het lichaam en het karakter van haar geliefde; zij stelt zich de tijd voor in de vorm van een jaarlijks afgelegde ellipslijn - alleen door te schrijven kan die nooit eindigende tijd, en daarmee de dood, overwonnen worden. Het is de vorm van het ei, dat de jonge schrijver in Italië uitbroedt: ‘dat ei, door god weet welke zwaan in mij gelegd, was misschien wel de eigenlijke oorzaak van mijn reis naar Italië.’ Het is de vorm van een bootje. Op zee, onderweg naar de feestelijke opening, beseft hij ineens wat er mis is aan wat hij schrijft: je moet als schrijver niet je ‘gesteldheden’ uitdrukken, de essentie, maar datgene waardoor die opgeroepen werd; de oorzaken en niet de gevolgen. Door op het oog alledaagse dingen te beschrijven kun je het geheim, via een omweg, dichter benaderen.

Achteraf zal dan blijken dat het geschrevene er altijd al was, dat de schrijver het alleen nog tot leven moest brengen, zoals Michelan-

[p. 116]

gelo zei het beeld te bevrijden uit de steen. De Vesuvius, spiegelbeeld en evenknie van de schrijver bevroor negentien eeuwen geleden met zijn gloeiende magma levende mensen tot beelden, de krijtwitte, voor eeuwig in doodsnood verkerende gestalten in het archeologisch museum - de schimmen in de stoeltjeslift zullen eveneens, later ooit tot leven gewekt, altijd ellipsvormige kringen door de eeuwigheid beschrijven.

Alle onderdelen van de Mulisch-mythe zijn in De pupil aanwezig, nadrukkelijker dan ooit. Ieder detail is verklaarbaar. Dat de jongen juist achttien jaar is als zich het geheim van het schrijven openbaart, spreekt vanzelf. Verscheidene keren heeft Mulisch geschreven en gezegd dat die leeftijd zijn ‘absolute leeftijd’ is: hij was, is en blijft altijd een achttienjarige, ongeacht zijn ware ouderdom. ‘Maar jij, jij hebt de eeuwige jeugd’ is daarom niet zomaar een compliment van Mme Sasserath.

Puberaal is de zelfspot van de jongen, of die van zijn oudere verschijningsvorm. Grapjes als ‘met het natuurlijke overwicht dat ik van jongsaf op iedereen had’, ‘intellectueel had ik weliswaar meer dan voldoende aan mijn eigen rijke gedachtenleven’ en ‘iemand als ik kwam niet alle dagen voor’ verschijnen op iedere pagina, tot vervelens toe. Natuurlijk geeft Mulisch geen serieus portret van zichzelf, maar aan dit verwaande gesnap kleeft wel wat Mulisch zelf eens zo treffend omschreef als ‘het ironische van de ironie’. Wie zichzelf het enige geschikte doelwit voor ironie acht, moet in eigen ogen wel heel belangrijk zijn. Mulisch zakt echter niet, zoals volgens hem collega Reve, door de dubbele bodem van zijn ironie. De pupil is een ronduit ijdel geschrift, maar die ijdeltuiterij heeft een functie. Mulisch maakt overtuigend duidelijk dat die grootheidswaan een noodzakelijke motor is voor het talent. Wie zich geen god waant, begint niet aan zoiets onmogelijks als ‘de wereld in waarheid te veranderen’.

In De pupil is alles, het verhaal en de stijl, ondergeschikt gemaakt aan de openbaring van de essentie. Het verhaal dient alleen nog maar om de symbolisch topzware personages een kader te geven. Ook de stijl is ontdaan van onnodige omhaal. Een groot schrijver kan zich met gemak een cliché veroorloven. Mulisch schrijft daarom: ‘in de stilte, die zich ontvouwde als een pauwestaart’. Al even hooghartig ontzegt hij zijn scherpzinnige exegeten een nieuw studie-

[p. 117]

object. Zij kunnen hun ontleedmessen in de la laten, want De pupil is zo helder in zijn bedoelingen, dat iedere lezer het nu kan: even blazen en de ‘diepere laag’ is onthuld. Zoveel superioriteit is even irritant als ontwapenend, maar leverde wel een fraaie, in zichzelf besloten novelle op.

‘Een visioen op de Vesuvius’. Uit nrc Handelsblad, 6 maart 1987.

* ‘Uit deze samenvatting moge blijken dat Mulisch zijn best heeft gedaan om zijn zelfingenomenheid met de nodige ironie te relativeren. Maar daar is hij niet direct in geslaagd. Mulisch heeft geen talent voor humor, zijn ironie is van het flauwste en voorspelbaarste soort.’ (Cyrille Offermans, De Groene Amsterdammer, 18 maart 1987)

* ‘Als hij (de lezer, eb) het boekje gaat herlezen leidt dat tot grote pret: De pupil blijkt dan een intelligente, hoogst satirische hoop Mulisch-larie, die schaterlachend dient te worden gelezen. Nooit was Mulisch zo komisch, zo leuk.’ (Jan Verstappen, Het Binnenhof, 6 maart 1987)
* ‘Voor Mulisch is de verhouding tussen werkelijkheid en verbeelding altijd de belangrijkste drijfveer van zijn schrijverschap geweest en wat mij betreft is het boeiende daarvan dat hij de spanning tussen die twee absoluut serieus neemt en tegelijkertijd tot in zijn uiterste consequenties relativeert.’ (Koos Hageraats, De Tijd, 27 februari 1987)

Van De pupil (februari 1987) zijn 67 000 exemplaren verkocht; het stond in de periode tot en met 26 juni 1987 gedurende vijftien weken in de Libris/vn-top-10.