Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

[p. 109]

Vonne van der Meer
Een warme rug
door Diny Schouten

Je mag het niet hardop zeggen, maar de gedachte laat zich daardoor toch niet wegjagen: dat de verhalen van Vonne van der Meer zo vrouwelijk zijn. De wat muizige vrouw uit ‘Angst voor de achtbaan’, een van de zeven verhalen uit Van der Meers debuut Het limonadegevoel en andere verhalen (1985), voedt haar dagdromen over haar vaal geworden seksuele aantrekkelijkheid met de aanschaf van een peperduur zijden hemd, en de pas gescheiden vrouw uit ‘Take me to the bullfight’ verwerft zich, juist om de andere sekse af te schrikken, met het voorbinden van een hoofdkussen de onaantastbare positie waar een aanstaande moeder het patent op heeft. De onderwerpkeuze van die verhalen verraadt op zijn minst bezorgde aandacht voor le bonheur des dames.

Ook in Een warme rug, Van der Meers debuut als romancière, springen de meer intieme details uit het rijk der vrouw onmiddellijk in het oog. Goed geconserveerde moeder, nog mooi voor haar leeftijd, maar met een gezicht waaruit sinds een facelift nog maar één gemoedstoestand valt af te lezen: ‘Kijk mij er eens goed uitzien voor mijn leeftijd’ (‘Achter die zin leek haar gezicht het uitroepteken’), heeft onder het niets ontgaande oog van haar jongste dochter van dertien een kortstondige overspelige verhouding met de jeugdige huisbewaarder van een paar villa's verderop. Oudste dochter, zestien en reeds vele malen gekust, wordt zwanger gemaakt door een getrouwde bonthandelaar op de achterbank van zijn Amerikaanse slee: ‘Zijn vrouw was argwanend geworden nadat een van de kinderen tijdens een autoritje plotseling een wildvreemde oorbel had uitgespuugd.’ Haar jongere zusje wacht intussen mokkend de dag af dat zij de welvingen zal bezitten die nodig zijn om ‘erbij te horen’. Tot in elke vezel van hun wezen verlangen deze drie specimina van het vrouwelijk genus maar één ding: te belichamen wat mannen boeit.

Je leest niet zo vaak een boek dat zó doortrokken is van de wufte geur van nagellak en aceton, parfum en talkpoeder. Een warme rug

[p. 110]

is ongeveer zo dol als Anita Loos' Gentleman prefer blondes, maar daarnaast is het intelligent en sophisticated. Om de kwalificatie ‘on-nederlandse allure’ te vermijden moet ik mijn dankbaarheid voor zo veel verrukkelijk amusement als cryptogram formuleren: het lijkt op opera buffa en het heeft toch diepgang.

Natuurlijk, Kniesoor en Nurks halen hier hun schouders op. De feminiene attributen die Van der Meers volle aandacht krijgen - plaknagels, zwartsatijnen onderjurken, een ‘filmsterrenonderbroek’, beha's met spaghettibandjes, naaldhakken en een bloot gedragen jasje van konijnebont - zijn onmiskenbaar ordinair. Zijn ze ook de moeite van het beschrijven waard? De vraag moet retorisch zijn. Wie zo kijken kan als Vonne van der Meer is in staat tot een genadeloze scherpte, die de drie dames niet flatteert maar die ze tot superbe slachtoffers maakt van Van der Meers bedachtzame sarcasme.

Dat is al een zeer sterk punt van Een warme rug. De roman begint zwak. Een jonge vrouw, van wie later blijkt dat ze Catherine heet maar die en familie de bijnaam ‘Prikkebeen’ heeft gedragen, haalt haar zusje Marita af van Schiphol. Prikkebeen is de vertellende ik. In andere stukken komt ze ook wel voor in de derde persoon, maar het ‘psychisch perspectief’, om maar eens een elegante term uit de literatuurwetenschap te gebruiken, ligt toch steeds bij haar. ‘Aankomst/Vertrek’ fungeert als proloog die het heden situeert: Marita keert met twee kinderen terug uit een mislukt Australisch huwelijk. Op de luchthaven observeert Prikkebeen de wachtenden en vertrekkenden, gissend naar hun gezinsomstandigheden, maar telkens worden die hypothesen weerlegd door feiten, zoals de dikke kale man achter wie zich een vrouw en minstens vier kinderen laat vermoeden, maar die ‘illegaal lang’ op de mond wordt gezoend door een hem verwelkomend jong meisje van ‘half zijn omvang en leeftijd’. Vanaf de eerste bladzijde is het Nederlands glanzend gepoetst, maar de bedoeling is iets te opzichtig functioneel: de waarschuwing dat Prikkebeens mensenkennis en waarneming in het relaas van wat tien jaar geleden in het ouderlijk huis passeerde, gewantrouwd moeten worden. Die reconstructie wordt al voorzien van Prikkebeens onzekerheid over wat ze kan hebben waargenomen. Helemaal werken doet het niet.

Maar als bij de aanvang van het eigenlijke verhaal het huwelijk van beide ouders wordt ontrafeld door de loutere weergave van de

[p. 111]

gênante en ontwijkende tafelconversatie van een moeder die haar echtgenoot gewoontegetrouw van veel niet op de hoogte stelt, bereikt het verhaal een niveau dat daarna constant gehandhaafd wordt. De blik waarmee de jongste dochter haar ouders beziet kent geen genade: ‘Ooit hadden zij een beslissing genomen. Hij had haar ten huwelijk gevraagd, zij had nagedacht en ja gezegd. Hoe is het mogelijk dat uit zo'n moedige daad zo veel lafs kan komen - een nest van dingen die verzwegen moeten worden en in stilte begraven.’

Een wanne rug gaat over die lafheid, het komplot waarin de moeder haar twee dochters dwong, met schaamteloos ‘misbruik van onze zwijgplicht’. Door hen deelgenoot te maken van ‘het geheim dat Gilles heette’ chanteerde ze destijds de dochters tot medeplichtigen; nu bagatelliseert ze de minnaar voor wie ze destijds huis en haard had willen verlaten tot ‘een wissewasje’ en legt een angstwekkende hypocrisie aan de dag in haar sussend oordeel over Marita's voorgenomen scheiding van een man van wie ze niet houdt. De lafheid shockeert de jongste dochter Prikkebeen, die in de epiloog subtiel wraak neemt, zij het dat ze voor de totale afbranding terugschrikt als ze al de strop om de hals van haar moeder heeft gelegd.

De moeder, smetteloos in haar rol van directeursvrouw, maar als Duitse slagersdochter voorzien van een incestueus verleden dat angstvallig verzwegen wordt, maakt een fraai portret. ‘Hinten Lyzeum, vorne Museum’, oordeelt haar oudste dochter kritisch, die sekreterig misbruik maakt van het deelgenootschap in haar moeders ‘Gilles-geheim’. Voor haar jongere zusje ‘kleeft er iets aan haar moeder, waardoor Prikkebeen haar niet met rust kan laten’. De handeling is dan al naar tien jaar eerder verplaatst: naar de herfst van Gilles, de minnaar voor wie ‘Helen’ (die in haar schaamtevolle verleden de naam Helga droeg) het huis zou hebben verlaten als hij het had gewild. ‘Prikkebeen zag, maar legde geen verbanden.’ In de interpretatie van tien jaar later legt Prikkebeen de verbanden wel. Met een effect dat op zinsbegoocheling lijkt wordt bijna ongemerkt het perspectief verplaatst, zodat de habitus van ambitieuze directeursvrouw met ogenschijnlijk zelfvertrouwen, haar manier van praten (‘Ze sprak de woorden “joodse mensen” behoedzaam uit, of ze helemaal van hoofdletters zijn’), het overspel dat zich afspeelt onder de nietsziende ogen van een hardwerkende, veel afwezige echtgenoot die wegens de penetrante sigarenlucht in zijn kleren

[p. 112]

slechts bij hoge uitzondering toegang krijgt tot het echtelijk bed, ook van de moeder uit gezien wordt. Maar het blijven de hypothesen van Prikkebeen, wier blik verduisterd wordt door het misverstand dat de belangstelling van Gilles naar háár uitgaat.

Prikkebeens jammerlijke verleidingspoging, het sex-appeal van Marita, het erotisch zweem dat om Helen hangt, maken Een warme rug tot een hoogst seksueel boek. Maar dat is de smakelijke kant. Er is een andere, die van het bederf en de lachwekkende tragiek. ‘Ich weiss wie man die Männer behandelt’, zegt Helen zelfverzekerd tegen de altijd in haar aanwezige denkbeeldige camera, maar haar glamour zwikt als de minnaar-huisvriend op wrede wijze zijn belangstelling begint te verliezen. Haar verdriet is echt, en daardoor meelijwekkend en ontroerend, net als Prikkebeens gruwelijke schaamte over de manier waarop ze op Gilles indruk heeft willen maken.

De epiloog bevat een meesterzet. Het gezin, ter gelegenheid van Marita's overkomst bijeen in imitatie-knusse familiekring, bekijkt de nostalgische filmbeelden van voorbije verjaarspartijtjes. De vader, aan wie inmiddels door een beroerte zijn vroegere ‘kommarijke’ spreken is ontnomen, fungeert voor de moeder nog steeds als de gijzelaar met wie ze elk gevaar van oprechtheid van haar dochters op afstand houdt, ‘als schrikdraad’. Het pijnlijke in beeld verschijnen van Gilles op een van de films biedt Prikkebeen even de mogelijkheid tot superieure wraak. Ze ziet er op het cruciale moment van af, zich haar moeders van zon stralende ‘warme rug’ vol zomersproeten herinnerend. ‘Ik had neergekeken op die sterrenhemel van sproeten en gedacht: mijn moeder. Hoe ik ook oordeel, hier zal ieder verwijt uiteindelijk verdwaald raken.’

De perversie achter de volmaakte façade van een well-to-do fabrikantengezin, dat is waar Een warme rug over gaat. Van der Meer heeft smaak voor intrige, opbouw, stijl en dialoog, kortom, voor economie. Ik vind het prachtig, maar ik begrijp dat het niks was voor de jury van de ako-prijs. Van der Meer speelt geen literair spel met parallellen, tegenstellingen, symbolen en spiegelingen waarmee personen en situaties elkaar verduidelijken. Ze ontleedt alleen maar, tot op het bot, de tirannie van de goede vormen waarachter een kleinmenselijke tragedie in de betere kringen schuilgaat. Alleen maar? Als grotesk familiedrama is het nogal véél.

[p. 113]

‘De tirannie van de goede vormen’. Uit Vrij Nederland, 30 mei 1987.

* ‘... veel in de opzet en zelfs in het taalgebruik van deze roman doet aan het toneel denken: Vonne van der Meer heeft ook ervaring als toneelregisseuse. Ze beheerst de scènes op een bewonderenswaardige manier. Maar waar de toneelregisseuse en de schrijfster elkaar ontmoeten lijkt het erop alsof de laatste de overhand wil krijgen op de eerste, en dat is jammer in een korte roman die juist zoveel heeft te danken aan zijn ònnadrukkelijke stijl.’ (Koos Hageraats, De Tijd, 22 mei 1987)

* ‘Van der Meer zei het iets te mooi, van onbeduidendheden maakte ze literatuur, de hoogstandjes hangen te pronken in een ruimte waar ze geen functie hebben.’ (Aleid Truijens, nrc Handelsblad, 29 mei 1987)
Een wanne rug verscheen in april 1987.