Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

Tessa de Loo
Meander
door Wim Vogel

Een steekproef. Noem drie Nederlandse romans waarin beschreven wordt wat de Tweede Wereldoorlog met mensen gedaan heeft. Ik neem aan dat velen van u aan De donkere kamer van Damocles, aan Het hittere kruid en aan De aanslag denken, boeken die achtereenvolgens in 1958, 1957 en in 1982 verschenen. Blijkbaar is er nogal wat afstand noodzakelijk om beelden en gebeurtenissen zo op te roepen dat zij nog vele jaren daarna lezers ontroeren.

De woelige jaren zestig. Tijd van provo's en kabouters. Tijd waarin het gezag op ieder terrein ter discussie werd gesteld. Onze samen-

[p. 105]

leving veranderde snel, dachten we. En een nieuwe samenleving diende een nieuwe literatuur voort te brengen. Het andere proza bleek onleesbaar, de andere poëzie bevatte voornamelijk grapjes. Een magere oogst, zeker als je die afzet tegen het lawaai dat in die jaren geproduceerd werd.

Deze herfst zijn er drie romans verschenen die proberen te verklaren waarom de idealen uit die tijd zo snel verbleekten. Leon de Winter duidt in Kaplan de studentenrevolte vooral psychologisch: de opstand tegen het gezag is voor zijn hoofdfiguur een neezeggen tegen zijn herkomst, zijn milieu. Boudewijn Büch beschrijft in Links! een marxistisch-leninistische commune die uiteenvalt door wereldvreemdheid en lichamelijke en geestelijke verloedering. In Meander, haar eerste roman, rekent Tessa de Loo af met het naïeve optimisme. U weet wel: de mens is van nature goed en als we nu maar proberen zo natuurlijk mogelijk te leven, ver weg van de gemechaniseerde samenleving, dan zal dat goede alle kansen krijgen en zich spontaan uitzaaien.

Ik ken in onze literatuur geen boek dat met zoveel ingehouden woede afrekent met de arrogantie van dit soort wereldverbeteraars. Maar, en dat is het knappe, behalve die onderkoelde haat proef ik in Meander ook een ander sentiment: treurnis omdat idealen niet haalbaar bleken te zijn. Het is dit relativerende dualisme dat Meander tot een aangrijpend tijdsbeeld maakt. Zo was het en, voeg ik daar zachtjes aan toe, zo is het in sommige kringen nog steeds.

Een van de maar liefst zes motto's (wereldverbeteraars hebben nu eenmaal veel taal nodig) waarmee Büch zijn roman opent, is van Mick Jagger. ‘Tja, we hebben allemaal iemand nodig op wie we kunnen leunen.’ Als je deze regel uit ‘Let it Bleed’ toevoegt aan de twee motto's van Meander dan is de ontwikkeling van dat verhaal duidelijk. Ze zijn afkomstig van de socioloog Popper en van de Franse schrijfster Colette. De eerste schreef: ‘De poging de hemel op aarde te verwezenlijken heeft altijd weer geleid tot de hel’, de tweede: ‘Zuiverheid en eenzaamheid zijn één en hetzelfde ongeluk.’

Wij schrijven 1972. Ergens in Zeeuws-Vlaanderen sticht Jesse Deodaat (!) die zichzelf beschouwt als een reïncarnatie van de Heilige van Bengalen, Sri Ramakrishna, een leefgemeenschap op basis van liefde en broederschap. Hij mag voor de nuchtere dorpeling de

[p. 106]

zoveelste verlosser zijn, zoals zijn naam al suggereert, hij weet in ieder geval wel door zijn boodschap (‘wat oosterse wijsheid, een snuifje christendom, een vleugje psychologie’) gefrustreerde randstedelingen zo te boeien dat een dertigtal met hem de Westerschelde oversteekt.

In Meander bestaat geen persoonlijk eigendom, geen huwelijk en geen ouderschap. Alles is er voor de ander, voor de andere Meanderthalers zoals de nieuwe gelovigen zich noemen. Het spreekt vanzelf dat zij een moestuin aanleggen, aan astrologie doen, het onderwijs aan hun kinderen zelf verzorgen, vlierbessenwijn en eikeltjeskoffie drinken, zuurdesembrood en zeewier nuttigen, windenergie en hooikisten het einde vinden, zaaien bij volle maart en thee drinken die dertig verschillende kruiden uit het hooggebergte van de Himalaya bevat.

Hun opvatting is dat, wanneer ‘je voornamelijk granen, rauwe wortels of yoghurt at (...) je niet alleen een gezonder, maar ook een beter mens (werd). Nog is de weg naar die toekomst vol bochten maar weldra zal de tijd rijp zijn en zal de westerse samenleving de kortste en enig juiste weg kiezen, zoals een rivier eensklaps vroeger noodzakelijk gevormde meanders afsnijdt.

Meander telt drie delen, onderverdeeld in hoofdstukken die, omdat de schrijfster ze geen titel gaf, door mij maar ‘De Opbouw’, ‘De Aftakeling’ en ‘De Ondergang’ genoemd worden. ‘De Opbouw’ verloopt uiteraard voorspoedig. ‘De Aftakeling’ komt helaas daar wel uit voort. Wat mij het meest opvalt in de orakeltaal die Jesse als Meester over zijn leerlingen uitstort, is dat hij zijn emoties rationeel verpakt. U mag het ook omdraaien maar waar het op neer komt is dat hij het leven ontkent door lusten als een last te ervaren, als een hinderpaal op weg naar de geestelijke zuiverheid. Het tragische voor hem is dat Meander nu juist aan die onderdrukte lusten ten onder zal gaan en aan de totale vrijheid die tot niets verplicht. Huwelijken verlopen dus, kinderen vereenzamen, het natuurlijke leven wordt aanbeden maar abortussen gestimuleerd. De consequenties van de vrijheid zijn desastreus.

Als Jesse in het openingsfragment met zijn trouwste discipel naar het Zeeuwse dorp wandelt, ervaren zij beiden veiligheid, vruchtbaarheid, gemoedsrust en ruimte. Vier jaar later is iedereen in zijn eigen schulp en stulp terug gekropen, is de leefgemeenschap verloe-

[p. 107]

derd en vervuild en op sterven na dood, zitten de meeste Meanderthalers met ernstige psychische moeilijkheden en is de ruimte vervuld van haat, jaloezie en achterklap.

Het is met de idealisten gegaan als met de bijen in het beroemde gedicht van Nijhoff. Zij werden uit hun woningen verdreven door een geur van hoger honing. Roekeloos zoeken de bijen het hogerop waar zij, ver van huis en haard, omkomen door de kou en als sneeuw terug dwarrelen naar de aarde. Uit de laatste pagina's blijkt dat er zelfs voor Jesse geen plaats meer is in de commune. Zijn oproep de meningsverschillen te beslechten, nieuwe relaties te verbreken en terug te keren in het oorspronkelijke huwelijk wordt genegeerd. Als zijn ex-vrouw Maja, in alles de tegenpool van de zuivere, vergeestelijkte Jesse dan ook nog met haar derde vriend binnen drie jaar de echtelijke woning opeist, dan pas beseft hij zijn falen: ‘Wat had hij verkeerd gedaan? Hoogmoed, had Roosje hem verweten, onderdrukking. Maar hij had iedereen vrij gelaten, te vrij! Hij had geen leefregels gegeven, alleen ruimte voor hen geschapen om op eigen kracht nieuwe regels te ontdekken. Ze hadden een verkeerd beeld van hem, alsof de duivel hen leugens had ingefluisterd. Dat was het wat hem wanhopig maakte!’ De commune is veranderd in een verzameling eenzame individuen en heeft geen behoefte meer aan een profeet. Samen met Frodo (In de ban van de Ring), zijn zoontje, verlaat Jesse het dorp.’ ‘“Waar gaan we naar toe?”, vroeg Frodo (...) Zie je die lichte plek daar in de verte?” Frodo knikte. “Daar gaan we heen”.’ Een echte profeet sterft natuurlijk nooit.

Het weergeven in een roman van diep ingrijpende ervaringen is geen gemakkelijke opgave. In het begin van dit artikel wees ik daarom op de gewenste afstand. Het zou mij niets verbazen, gegeven de gedetailleerde informatie waar Tessa de Loo over beschikt, als zij voor Meander geput heeft uit eigen ervaringen. De grootste opgave zal dan voor haar geweest zijn hoe die chaotische herinneringen, beelden en belevenissen zó te ordenen dat er een roman, een kunstwerk kon ontstaan. Ik vind dat zij daar ruimschoots in geslaagd is.

De driedeling is voorspelbaar, maar zeker effectief. ‘De Aftakeling’ in het middenstuk wordt door allerlei, op zich geringe, mislukkingen onafwendbaar zodat het proces van desintegratie in het laatste deel een dwingend en fataal karakter krijgt. Ook onop-

[p. 108]

vallende spiegelingen ondersteunen de constructie. Een slaafse hond in het begin verandert op het einde in een agressieve herder die Jesse aanvalt waardoor diens amulet (een belangrijk leidmotief) breekt. Een afhankelijke discipel ontwikkelt zich tot een persoonlijkheid. De zomer verdwijnt in een nimmer eindigende herfst.

Ook de alwetende verteller draagt bij tot de noodzakelijke ordening. Ik kan mij voorstellen dat die wat ouderwetse vertelmanier irriteert. Niemand kan immers van iedereen alles weten. Hier functioneert die verteller die voortdurend commentaar levert echter uitstekend. Hij schept afstand, noodzakelijk voor het overzicht. Hij overziet wat de communeleden, vast als zij zitten aan het hier en nu, niet kùnnen overzien en hij kaden de vele anekdotes.

Met Meander sluit Tessa de Loo het tijdperk af waarin mensen opnieuw geloofden dat er een leven mogelijk zou zijn zonder leed, zonder pijn, zonder duisternis. Voor onze geestelijke volksgezondheid ware het wenselijk het boek in brede kring te verspreiden!

‘De arrogantie van de wereldverbeteraar’. Uit Haarlems Dagblad, 19 november 1986.

* ‘De wereld die Tessa de Loo beschrijft daagt uit tot satire, zeker nu de aandrift om zulke gemeenschappen te stichten of in communes te gaan leven, zo sterk is afgenomen. De Loo heeft zich daartoe niet laten verleiden. Ze bewaart onmiskenbaar een zekere distantie, maar ze heeft niet meer afstand genomen dan ze nodig heeft om de verschillende karakters tot hun recht te laten komen.’ (Carel Peeters, Vrij Nederland, 29 november 1986)

* Meander is een verhaal over een commune op vage religieuze grondslag. Dat onderwerp had zich voor een satire geleend. Tessa de Loo doet enkele pogingen in die richting, maar die zijn zouteloos.’ (Hans Warren, Utrechts Nieuwsblad/De Gooi en Eemlander/Provinciale Zeeuwse Courant, december 1986, januari 1987)

* ‘Ikzelf geloof dat ieder mens verantwoordelijk is voor zichzelf en nooit veiligheid moet zoeken bij een ander. Elk individu moet zelf blijven nadenken. Dat is een van de essenties van het boek.’ (Tessa de Loo in een interview met Piet de Moor, Knack, 24 februari 1987)

Van Meander (november 1986) zijn elf drukken (totale oplage 75 000 exemplaren) verschenen. Een verfilming van het boek is in voorbereiding. Meander stond in de periode tot en met 26 juni 1987 gedurende tweeëntwintig weken in de Libris/vn-top-10.