Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

Gerrit Krol
Maurits en de feiten
door Frank Ligtvoet

Een man zegt tegen zijn vrouw dat hij even een pakje sigaretten gaat halen aan de overkant van de straat, hij verlaat het huis, wordt aangereden door een passerende auto en is dood. Wat zijn nu de feiten, die de dood van de man tot gevolg hadden? Het tijdstip dat hij zich richt tot zijn vrouw? De mogelijkheid om sigaretten aan de overkant van de straat te kopen? De passerende auto? Zijn onoplettendheid? Zijn verslaving?

Dit verhaaltje is een bekend voorbeeld van de wijze waarop beginnende historici geduchte twijfel bijgebracht wordt over de waarde van een feit: welk gegeven als feit aanvaard wordt, hangt af van de eigen waarden van de beschouwer. De roker, de fietser, de psycholoog en de vrouwenhater zullen allemaal hun eigen feiten kiezen.

[p. 101]

In vergelijking met Gerrit Krols nieuwe roman Maurits en de feiten is bovenstaand voorbeeld een peuleschil. Krol beschrijft een gebeurtenis aan de hand van de reacties van een groot aantal beschouwers van die gebeurtenis. De roman bestaat uit dialogen tussen de betrokkenen en vooral uit overwegingen van degene die de gebeurtenis veroorzaakt: het zijn flarden, die soms uit niet meer dan één regel bestaan.

Deze karakteristiek is wat abstract omdat ik huiver een plot uit die flarden te construeren. De sprekers en denkers zien allemaal een andere gebeurtenis; wie van hen is zo te vertrouwen dat uit zijn uitspraken het verhaal afgeleid mag worden? Bovendien is vaak niet duidelijk wie er eigenlijk spreekt of denkt.

Toch vertelt Krol bij benadering een geschiedenis. Maurits de Zoete, een Leidse student uit Wassenaar vermoordt een meisje, althans er wordt aangenomen dat hij een meisje heeft vermoord. Zijn vader en zijn stiefmoeder zijn met vakantie naar Zuid-Frankrijk. De jongen reist of vlucht naar de Verenigde Staten, naar zijn zuster, maar bij terugkeer geeft hij zich bij de politie aan en komt vervolgens terecht in de justitionele molen: maatschappelijk werkers, psychologen, advocaten bemoeien zich met zijn geval.

Het blijkt dat hij een verhouding heeft met zijn stiefmoeder Zwaan: voer voor psychologen. Er wordt naar feiten gezocht en langzaam ontstaat daardoor een beeld van het slachtoffer. Zwaan pleegt zelfmoord. Maurits raakt meer en meer vermalen door het systeem van strafrecht en rechtshulp. Zijn vader komt in contact met de moeder van het vermoorde meisje en begint met haar een relatie. Voor Maurits volgt er - waarom is niet helemaal duidelijk - een vrijspraak of ontslag van rechtsvervolging. Hij leeft daarna geïsoleerd in Den Haag verder en pleegt ten slotte zelfmoord.

Dit zou het verhaal kunnen zijn, maar dat is het niet. In de laatste hoofdstukken krijgt de lezer op grond van wat Maurits overpeinst een heel ander verhaal voorgeschoteld, waar ik over zwijg om de thrillerachtige spanning van het boek niet weg te nemen. Ook deze nieuwe reconstructie kan de feiten niet geven, omdat Maurits zelf haar creëert. Het kan dan ook nauwelijks verbazing wekken dat hij in deze nieuwe versie de moord niet heeft gepleegd.

De twijfel wordt bij de lezer niet alleen gezaaid door het telkens veranderend perspectief. Soms wordt hij ook geconfronteerd met regelrechte tegenspraken. ‘“Een soort opluchting.” Stilte. Cyaan-

[p. 102]

kali, zeg ik. Ze heeft zich van kant gemaakt door zich in te spuiten met cyaankali. Kijk maar in het hangkastje rechts van de deur in haar spreekkamer. Daar staat er een flesje van. “Zwaan was niet het type om zich van kant te maken”.’ Dit citaat wordt even verderop gevolgd door: ‘Ze heeft geen zelfmoord gepleegd. Althans niet thuis. Ze was op weg naar Frankrijk en is in de buurt van Mechelen op een vrachtauto gereden.’ Aan de lezer om de juiste doodsoorzaak vast te stellen.

Wanneer het Krol alleen te doen geweest zou zijn om een fundamentele twijfel aan feiten op de lezer over te dragen, zou de inhoud van zijn boek wat dun zijn geweest. Het zou dan een moderne versie van Hermans' Donkere kamer van Damocles genoemd kunnen worden. Maar in Maurits en de feiten gaat hij dieper. Wat Krol duidelijk maakt is dat niet alleen iedereen de dingen en gebeurtenissen met zijn eigen ogen ziet, wat wil zeggen door de zeef van zijn eigen vooringenomenheid, maar hij wordt ook in sterke mate bepaald door de vervormende blikken van de anderen. Op pagina 47 wordt die positie al aangekondigd: ‘In principe heeft een mens alle andere mensen in zich. Hij is vrij te zijn wie hij wil. Maar het zijn de anderen die hem beperkingen opleggen en hem maken tot wie hij is. Maar aangezien een mens in staat is zichzelf te zien als een ander, is hij zelf een van degenen die bepalen wie hij is.’

Op pagina 94 wordt uiteindelijk als een gedachte van Maurits - die zich gemangeld weet door het gerechtelijk systeem en zich richt tot zijn onderzoekers - genoteerd: ‘Een mens is wat anderen in hem zien. Zelfs als ik volkomen normaal zou zijn en niets had misdaan, dan nog zou één week voldoende zijn om mij zo ver te krijgen als ik nu ben. Het maakt niet veel uit wat je gedaan hebt of niet gedaan hebt, je wordt bepaald door de mensen die jou bestuderen en denken dat ze iets bijzonders zien. Als je ergens op zit te wachten, zeg ik, dan kan ik je garanderen dat je niets bijzonders ziet. Er is niets gebeurd met mij, er gebeurt niets meer met mij dan wat er met jullie gebeurt.’

En dat komt erop neer dat de waarnemer niet alleen het waargenomene, maar ook de waargenomene bepaalt. Wanneer dat laatste wederzijds opgaat, komt men tot een onontwarbare kluwen van beïnvloedingen: feit, waarheid en ego zijn ermee tot lege begrippen geworden.

Hoe bedreigend dat inzicht is, maakt Krol in de laatste regels van

[p. 103]

zijn boek duidelijk wanneer Maurits zelfmoord heeft gepleegd: ‘Waren ze ook niet blij dat hij vertrokken was? Ja, men kan wel spreken van een zekere opluchting. Hij was op het laatst zo aanwezig hè?’ De drager van het inzicht en mogelijke beïnvloeder is godzijdank dood.

Het vereist altijd nogal wat hoofdbrekens om Krols proza open te breken, maar het loont steeds de moeite om dat te doen, zeker in het geval van Maurits en de feiten, want deze roman is méér dan een intellectueel experiment.

De structuur van de roman laat zich misschien het best vergelijken met de bouw van een stuk minimal music, waarin een thema telkens zeer kleine wijzigingen ondergaat en daardoor een nieuwe klank teweegbrengt, de verschuivingen zijn nauwelijks merkbaar. In Krols boek gebeurt dat doordat vanuit steeds andere standpunten iets nieuws wordt aangereikt, al is het maar een flard van een gedachte, een nieuw feit (wat men daar nu dan nog onder mag verstaan), waardoor bijna onmerkbaar het hele onderwerp waarover verhaald wordt verandert. Zo'n ‘muzikale structuur’ bevalt mij uitstekend.

Maar ook in het detail is er veel te genieten. Prachtig is bij voorbeeld de manier waarop de draak gestoken wordt met het gepsychologiseer van de balie, die zich bij monde van professor Van Lennep verslikt in het Oedipuscomplex: ‘Wij zijn verstrikt in de netten van het lot. Ik ben voorbestemd de moordenaar te zijn van mijn dochter. Maar dan zegt Menelaos: Wat/wie zal jou dwingen je eigen kind te doden? Agamemnon: het Aegeïsche leger wil het. Zijn eigen krijgsmacht.’

Maurits die zijn moeder bemint kan toch moeilijk vergeleken worden met een dochtermoordenaar; hier is het de opgeblazen retoriek die het van de feiten wint.

Het meest frapperen mij - wanneer men het boek onder het vergrootglas legt - de bijna achteloos neergeschreven opmerkingen, die men her en der aantreft. Men moet de tijd nemen om ze uit het verhaal te lichten en om de reikwijdte er dan van te kunnen bepalen. Bij voorbeeld de volgende zin, die bij oppervlakkige lezing onbenullig lijkt: ‘Ik zeg wat en zij zeggen, aha, hij heeft dat en dat gezegd, zonder dat ze weten wat het betekent. Zeg ik de volgende keer wat anders. Of helemaal niks. Ik kan natuurlijk zeggen wat ik wil.’

[p. 104]

Maurits en de feiten komt door deze details, door de inhoud die het een genoegen maakt met de auteur mee te denken, en door de fraaie bouw tegemoet aan de wens van elke lezer, het verlangen namelijk naar een compleet boek.

‘Feit, waarheid en ego lege begrippen’. Uit de Volkskrant, september 1986.

* ‘Wat na lezing resteert is het geraamte van een prettig afwijkende detective. Of van een case-story die niet meeslepend genoeg is.’ (Peter Blom, Nieuwsblad van het Noorden, 22 augustus 1986)

* ‘Met Maurits en de feiten heeft Gerrit Krol een roman geschreven die het verdient om nu eens, net als laat ik zeggen Hersenschimmen van Bernlef, door een groter publiek dan hij tot dusver had, gelezen te worden. Het verhaal, het thema en de opzet van het boek lijken er toe uit te nodigen. En tien keer overlezen blijft, dat weet ik nu al, tien keer een verrassing.’ (T. van Deel, Trouw, 13 november 1986)

Gerrit Krol werd in september 1986 onderscheiden met de Constantijn Huygensprijs voor zijn gehele oeuvre. Maurits en de feiten verscheen in augustus 1986 en is sindsdien driemaal herdrukt. Tot nu toe zijn er ongeveer 4 000 exemplaren verkocht.