Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

F.B. Hotz
Eb en vloed
door T. Van Deel

De verhalen van F.B. Hotz zijn er voor mij het bewijs van dat het in de literatuur draait om de manier waarop je iets vertelt. In feite schrijft Hotz nogal simpele, op een duidelijke anekdote gebaseerde verhalen en als ze alleen op grond daarvan geapprecieerd zouden moeten worden, ach dan zouden ze denkelijk niet zo bijzonder zijn.

Wat ze bijzonder maakt dat zijn de zinnen waaruit ze bestaan, de woorden die gekozen zijn om te mogen optreden in die zinnen, de afwisseling van beschrijvende zinnen en zinnen waarin iemand spreekt, de zinnen met gedachtegangen en de zinnen die alleen maar aanduiden, de woorden die een herinnerde wereld oproepen en de woorden die berusten in het voorgaande van zoveel.

Hotz' kwaliteit is een kwestie van stijl. Het is de stijl van omgang met emoties, teleurstellingen, kennis waardoor het verhalende bij hem een vorm en een toon meekrijgt die elke keer weer imponeert.

Eh en vloed, zijn vijfde verhalenbundel, begint op een manier die duidelijk maakt hoe sensibel en precies Hotz als stilist wil zijn: ‘Het hotel lag hoog voor Nederlands begrip, en er was een suggestie van ijlheid. Die indruk werd nog versterkt door het interieur van de ontbijtzaal. Men had voor ruimte tussen de tafels gezorgd; de ramen waren groot en helder, de wanden licht. De parketvloer glansde en het wit van de tafelkleedjes was zilverig.’

Deze beschrijving is van een grote aanschouwelijkheid, zeer ge-

[p. 95]

schikt als begin van een verhaal dat zich voor een niet gering deel in deze ontbijtzaal zal afspelen, en in feite hoe dan ook geschikt als begin, want in een dergelijke ontbijtzaal, nog als leeg beschreven, zullen mensen moeten komen met alle gevolgen van dien.

In al deze verhalen komen beschrijvingen voor die veel meer zijn dan beschrijvingen van de buitenwereld: beschrijvingen namelijk van een verhouding tot de buitenwereld. Door het feit dat Hotz juist naar die woorden zoekt die zijn speciale omgang met de verschijnselen kunnen dekken, of die van zijn hoofdfiguren, legt zijn proza het accent op de stijl. Pas de stijl is in staat de sensatie van de waarnemer passend over te dragen.

Een mooi voorbeeld is de beschrijving van het slaapkamerinterieur in het verhaal ‘Het oponthoud’, dat voor de oorlog speelt. De vader, die met een vriendin samen woont, vraagt aan zijn zoon: ‘Haal jij eens even haar pantoffels van boven’ - een vraag die mij om onverklaarbare redenen ook al bijna als vooroorlogs voorkomt. De passage luidt dan: ‘Ik slenterde de trap op, ging de echtelijke slaapkamer binnen en stak het dreinerig plafonnièrelicht aan. Het was een overwinnaressendomein; een verpletterend saaie tempel, die tot niets dan gapen en slapen uitnodigde. Er is in heel de wereld niets saaiers dan een geelhouten slaapkamerameublement van kort voor de oorlog. Er stond een hoge linnenkast in glanzende stroomlijnrondingen, gesloten en vijandig. Het brede bed, met golvende fineerplaten aan hoofd- en voeteneind, benam me de adem van belachelijke Hollywoodpraal. Nog erger was een lage kaptafel, met een spiegel die randloze zijvleugels had als halve manen. Het was er koud. Wat doe ik in dit huis, dacht ik opeens; ik moet hier weg en van die school af.’

Hier ziet men de waarneming innerlijk in werking, want wat gezien wordt, wordt zo gezien dat het uitdrukking is van wat de jongen erbij voelt. Deze slaapkamer ziende, in de woorden zo precies en van weerzin vervuld als ze hier staan, wil hij weg uit het leven dat zulke ameublementen kiest.

Er is een verhaal in deze bundel, ‘Liebestraum’, waarin de positie van degene die het vertelt wel heel sterk die van een schrijver is, die met zijn verbeelding een werkelijkheid op papier moet zien op te roepen. Het is, alweer, voor de oorlog en in het ouderlijk huis

[p. 96]

worden op zaterdagavond wat mensen uitgenodigd op een ‘dansavondje’. De zoon is al naar bed, maar ligt met zijn oor tegen de muur gedrukt en hoort het alles aan. Hij kent het huis, hij kent de mensen, hij kent zijn vader en hij kent de muziek die zijn vader draait, kortom hij weet voldoende om met summiere geluidsgegevens, aangevuld door enkele bodeverhalen van zijn oudere zuster die af en toe naar binnen glipt, zich een beeld te vormen van wat er zich in de huiskamer afspeelt.

Het is een intens droefgeestig verhaal, vol tragische geborneerdheid - de Liebestraum van een vrouw zonder man die in de nacht heimelijk bezocht wordt door een andere logé wordt wreed verstoord.

Hotz is, al sinds zijn debuut Dood weermiddel, gespecialiseerd in de uitbeelding van wat nors-gevoelige wrevel, en van een stuurs toegegeven besef van mislukking.

De oude man in ‘In dood water’ leeft zijn late leven in het huis van zijn dochter die hem liever langzamerhand eens in een bejaardentehuis zou willen zien. Hij doolt door de stad om het bezoek te kunnen mislopen van een vreselijke vrouw, Mies, maar hij zal haar toch ontmoeten: ‘Hij ging zitten en keek naar de mollige vrouw met haar vele armbanden. Ze was het toonbeeld van westerse welstand. Ze rinkelde. Ze zag hem kijken naar haar ringen en knikte hem toe. Omdat ze al zoveel in goud had, zei ze, was ze onlangs overgegaan op witgoud. Dat was wat verfijnder, eigenlijk.’

In het verhaal ‘De bevestiging’ is een mislukte pianist portier van een lijkenhuis, een functie die niet mistroostig maakt: ‘Deze baan bevalt mij. Men kan niet zeggen dat men hier gehinderd wordt door geklets, intriges of afgunstig zwijgen. Wel zwijgen degenen aan mijn zorg toevertrouwd, maar de wrok is eruit.’ In deze rust werkt de man aan wat zijn levenswerk moet worden: een kleine orkestsuite. Lokatie, personage, diens achtergrond en diens verlangen - het is bij elkaar, beschreven in de stijl van Hotz, tegelijk humoristisch als ook zeer droef. Eb en vloed, de titel zegt het eigenlijk al, heeft de toon van komen en gaan. Alleen de muziek brengt leven in de brouwerij, hier heel mooi in het verhaal ‘Toonkunst’ waar de oorlog volstrekt op de achtergrond komt en het nog alleen om een trombone draait en hoe die perfect te bespelen. De nurkse nostalgie van Hotz is nooit sentimenteel, altijd voorzien van weermiddelen, en ook dat is een kwestie van stijl. Hotz weet dat gevoe-

[p. 97]

lens zich nooit direct laten uitdrukken maar dat ze veroverd moeten worden op de stof en op de taal. Zijn zorgvuldige overgave daaraan verraadt een groot artistiek talent.

‘Een vooroorlogs slaapkamerameublement’. Uit Trouw, 7 mei 1987.

* ‘In het algemeen is deze vijfde verhalenbundel van Hotz lovend tot zeer lovend besproken. Haast alle recensenten zijn van mening dat Hotz soberder schrijft. (...) Ik ben maar eens aar het rekenen geslagen. (...) Steekproeven in de eerste en laatste bundel bevestigden wat ik al dacht: Hotz schrijft in Eb en vloed juist langere zinnen dan in vroeger werk. De stijl is niet soberder geworden, maar iets bloemrijker.’ (Maarten 't Hart, Vrij Nederland, 23 mei 1987)

* ‘Hoe vat u het schrijverschap op? - Schrijven is leesgenot verschaffen. Ik voel me pas schrijver op het moment dat iemand tegen me zegt over een passage te hebben gegrinnikt of opmerkt: die alinea stond er mooi droog op. Schrijven is niet, zoals het cliché wil, “iets van je af schrijven”, schrijven is geen biecht. Het is ook niet het verstrekken van een handleiding voor het leven, dat zou al te pretentieus zijn.’ (F.B. Hotz in een interview met Arjen Schreuder, nrc Handelsblad, 13 maart 1987)

Eb en vloed, gepubliceerd in maart 1987, vierde druk, stond gedurende tien weken in de Libris/vn-top-10 in de periode tot en met 26 juni 1987.