Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

[p. 90]

Kristien Hemmerechts
Een zuil van zout
door Jos Borré

Kort voor het romandebuut Een zuil van zout van Kristien Hemmerechts verscheen, werd het bekroond met de Prijs van de Provincie Brabant 1987. Dat leverde extra belangstelling op. Er werd namelijk reeds uitgekeken naar dit debuut: Kristien Hemmerechts publiceerde vorig jaar bij de gerenommeerde uitgeverij Faber and Faber in de debutantenbundel First Fiction drie Engelse verhalen, en daarnaast enkele Nederlandse.

Engelse verhalen? Hemmerechts promoveerde vorig jaar tot doctor in de Germaanse filologie met een proefschrift over de Britse schrijfster Jean Rhys. Ze zal dus wel enkele jaren met een hoofd vol Britse fictie hebben rondgelopen, en er ten slotte zelf door aangestoken zijn. Enige invloed vanuit die hoek, zowel van Rhys zelf als van een typische Angelsaksische verteltraditie, zeg maar ‘ijsbergstijl’ van Hemingway, is dus niet verwonderlijk. Zoals van een ijsberg slechts een klein gedeelte boven water steekt, legde Hemingway indertijd uit (en na de ‘Titanic’ begreep iedereen dat wel), zo is wat men ziet in de tekst, wat ‘gezegd’ wordt, op zichzelf niet opzienbarend, maar het moet een onmiskenbare indruk geven van wat eronder schuilt.

Jean Rhys (1894-1979) bracht haar jeugd door op het Caraïbische eiland Dominica, kwam op haar zestiende naar Europa en vestigde zich na wat omzwervingen eerst met haar man in Parijs, waar ze onder andere Hemingway ontmoette. Later trok ze zich voor lange tijd terug in Cornwall. In de jaren dertig publiceerde ze een vijftal boeken, maar de onderkoelde dramatiek en de gedepouilleerde stijl ervan sloegen niet aan. Dertig jaar later beleefde ze een opgemerkte revival en waren critici (zoals die van de New York Times Book Review) verrukt over haar ‘heel eigen greep op de taal, haar ongelooflijke vermogen te kiezen tussen wat gezegd moet worden en wat onuitgesproken moet blijven.’

[p. 91]

Rhys was een meesteres van de subtiele suggestie. Ze schreef, grotendeels autobiografisch, over de vervreemding van alleenstaande mensen tegenover hun omgeving, over de confrontatie van heden en verleden, over de invloed van vaders op hun kinderen, over het nuchtere bewustzijn van de vrouwelijke identiteit. Haar proza vertoont geen spoor van opwinding, het drama speelt zich altijd af buiten de tekst. Nee, dit is geen stuk over Jean Rhys. Maar het is onwaarschijnlijk dat je je jarenlang in deze schrijfster verdiept zonder dat je er wat van absorbeert.

In Een zuil van zout komt een jonge vrouw, Anna, over uit Amsterdam om de begrafenis van haar vader bij te wonen. Vreemd en afwezig logeert ze enkele dagen bij haar broer en schoonzus, van de begrafenisplechtigheid loopt ze weg. Terug in Amsterdam raakt ze zwanger van een Amerikaanse globetrotter, en ze neemt zich voor het kind in België te dragen en geboren te laten worden. Ze neemt haar intrek in het ouderlijk huis, waar pas door tussenkomst van een vriendin weer basisvoorzieningen als gas, water en elektriciteit voorhanden komen. Een vriend bewerkt de tuin.

Haar vader heeft in heel het huis kranteknipsels laten liggen. Anna tracht ze te sorteren om er een scriptie over te maken: de reconstructie van een tijdsbeeld. Tussendoor bezoekt ze haar blinde apathische grootmoeder in het rusthuis. Bij gelegenheid neemt ze er ook een bad, en daar zal ze onverwacht bevallen. De baby sterft echter bij de geboorte.

Dat in Jean Rhys' derde roman Voyage in the dark (1934) ook een alleenstaande Anna voorkomt die het moeilijk alleen kan rooien, en dat het boek eindigt met een abortusscène is misschien toeval. Belangrijker is dat Kristien Hemmerechts zich ook waagt aan de onbewogen weergave van alledaagse dingen, terwijl belangrijker gebeurtenissen zich in de marge van de bladspiegel afspelen. Bij zulk een keuze is het gevaar niet denkbeeldig dat men spoedig over helemaal niets meer schrijft, tot verschrikkelijke verveling van de lezer. Maar Hemmerechts redt het: al lijken de handelingen en dialogen futiel, je voelt constant dat daaronder iets zindert: onrust, onbestendigheid. Onder Anna's schijnbare onverschilligheid tegenover wat haar overkomt, leeft een soort lijdzame onwil om het leven in zijn bestaande vorm als onveranderlijk te accepteren. Ondanks haar grote incasseringsvermogen wil ze er zich niet bij neerleggen. Door haar mobiliteit en ongebondenheid probeert ze aan het defini-

[p. 92]

tieve te ontsnappen. Je leest dit allemaal tussen de regels, het wordt in de tekst niet uitgesproken.

Als zwerfster is Anna de tegenpool van haar schoonzus Eva, die in haar conventionele rol van echtgenote en moeder wel meer zekerheden, maar geen grotere voldoening vindt. Haar smalle bestaan loopt waarschijnlijk ooit uit op dat van Anna's grootmoeder, bewegingloos in het rusthuis. Zij zit ononderbroken door het raam te staren, als naar haar verleden: de boerderij waar ze woonde, georganiseerd als een onoverzichtelijke microcosmos van leven, is langzaam teloor gegaan. Anna's broer en haar Amsterdamse vriendin maken er een videofilm over, en daar moet ook het beeld in van Anna, naakt en hoogzwanger, met de hand van haar grootmoeder op het hoofd: alsof Anna, het kind van dat verleden, de zegen over haar toekomst afsmeekte.

Want nu haar vader gestorven is en Anna het ouderlijk huis geërfd heeft - het wordt een paar keer met nadruk gezegd: dat het nu háár huis is - kan ze een confrontatie met het leven niet langer ontlopen en wordt ze ertoe genoopt in deze haar eigen microcosmos enige organisatie aan te brengen. Ze is aan haar eigen ordening van het bestaan toe, haar eigen zingeving. Daartoe sorteert ze de knipsels van haar vader, die over allerhande onderwerpen blijken te gaan en kennelijk op weloverwogen plaatsen in het huis zijn gedeponeerd. Maar volgens welk systeem? Hoewel ze vermoedt dat het antwoord op deze vraag wellicht in zijn werkkamer te vinden is, durft ze die niet binnen te gaan. Ze vreest er namelijk finaal te ontdekken dat er (naar het woord van Shakespeare) toch geen ‘systeem in zijn waanzin’ school, en dat hij dus zonder overzicht over het leven, zonder de betekenis ervan te doorgronden, radeloos is moeten sterven.

Vooruitlopend op haar bevindingen tracht Anna dan het leven voorlopig te ordenen door te speculeren op de toekomst: een vriend zaait wat groenten in de tuin, Anna wil een scriptie maken over het systeem achter de knipsels, ze besluit haar zwangerschap niet af te breken. Maar het onkruid overwoekert de tuin, ze krijgt geen zicht op het materiaal van haar scriptie en de baby wordt dood geboren. Kristien Hemmerechts geeft Anna bij de groei naar haar identiteit in de baarmoeder die haar ouderlijk huis is, bij haar geestelijke geboorte uit het verleden, weinig krediet.

[p. 93]

Bovengronds is er weinig te zien in deze roman, ondergronds kun je een hele mijn van betekenissen uitgraven.

Of je kunt genieten van opvallende motieven of weloverwogen arrangementen in het verhaal. Water speelt bij voorbeeld een essentiële rol: drinkwater, regenwater, badwater, vruchtwater. Het schenkt lafenis, reiniging, leven. En het zal wel niet gebruikelijk zijn dat iemand bij bezoeken aan een verwante geregeld een bad neemt in het rusthuis. Maar uitgerekend daar moet natuurlijk Anna's dochtertje geboren worden. Waarna de grootmoeder versteend blijkt. (Totaal gedeshydrateerd? Naar het bijbelse voorbeeld van de vrouw van Lot in een zoutzuil veranderd omdat ze te zeer naar het verleden heeft omgekeken?) Rusthuis, materniteit, dodenhuis. De cyclus van leven en dood wordt hier rond gemaakt, en meteen afgebroken - er is geen zicht op de toekomst.

In meer dan één opzicht kan Een zuil van zout vergeleken worden met het werk van Herman Brusselmans. Ook dit boek lijkt slechts een vreugdeloze en vluchtige werkelijkheid weer te geven. Brusselmans verbergt zijn gevoeligheid onder cynisme, spotlust en absurdisme, bij Hemmerechts spreekt de radeloosheid van haar personage uit de suggesties en understatements. Maar de lezer voelt dat ze geen van beiden geloven dat er enig ‘systeem’ te vinden is in de pure ‘waanzin’ waarin hun personages hun bestaan moeten trachten zin te geven.

Kristien Hemmerechts maakt dus duidelijk geen geheim van de invloed van Jean Rhys op haar werkwijze en thematiek. Ze kan er immers op vertrouwen dat ze met haar eigentijdse bewustzijn van de vrouwelijke identiteit nog voldoende Vlaamse eigenheid achter de hand houdt om een belangrijk exponent te kunnen worden van de jongste literaire generatie in Vlaanderen.

‘Baren in het dodenhuis’. Uit De Morgen, 25 april 1987.

* ‘Laat de roman wat inhoudelijke uitwerking betreft een ietwat fletse, lege indruk na, ook stilistisch heeft deze roman weinig boeiends te bieden. (Luc Lannoy, Boekengids, mei 1987).
* ‘Een korte en sterke roman, die ongetwijfeld veel autobiografisch materiaal bevat, maar door de sobere aanpak en het vakmanschap van de auteur niet het zoveelste brok anekdotisch belijdenisproza is geworden.’ (Eric Rinckhout, nrc Handelsblad, 5 juni 1987)

[p. 94]

* ‘Anna heeft in de ogen van de meesten een zinloos bestaan. Ik ben veeleer van het tegenovergestelde overtuigd. Wat Anna zoekt, maar uiteraard niet vindt, is misschien een meer zinvolle zin als die er zou zijn. Ze vindt die echter niet, niettegenstaande ze die bij haar grootmoeder probeert te zoeken. In een paar recensies heb ik intussen al gelezen dat Anna enorm leeg is. Kom nou...’ (Kristien Hemmerechts in een interview met Carlos Alleene, Het Volk/De Nieuwe Gids, 7 mei 1987)

Een zuil van zout werd gepubliceerd in maart 1987.