Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

[p. 87]

A.F.Th. van der Heijden
De sandwich
door Aleid Truijens

Dat het leven in een roman altijd ‘mooier’, sluitender zou zijn dan in een willekeurige uitsnede van de werkelijkheid, die een opeenstapeling van toevalligheden toont, is een misvatting. Dikwijls is de werkelijkheid te gek voor woorden. Gerard Reve legde dit vorig jaar uit in zijn tweede Albert Verwey-lezing, ‘Echt Gebeurd Is Geen Excuus’ geheten: ware gebeurtenissen vormen vaak een huiveringwekkend rond verhaal, dat om die reden ergernis en ongeloof bij de lezer wekt.

De sandwich van A.F.Th. van der Heijden illustreert de theorie van de ‘onwaarschijnlijke werkelijkheid’ op voorbeeldige wijze. ‘Het dagelijks leven kent zo'n wildgroei van symboliek, dat een romanschrijver die incidenteel de werkelijkheid als model neemt meer werkkracht besteedt aan het verdelgen van schadelijke dan aan het planten van vruchtbare symbolen’, overweegt de hoofdpersoon. Met andere woorden, in het leven zit meer ‘kunst’ dan de literatuur kan verdragen: ‘Ik vind de wereld zoals die zich aan mij voordoet al zo complex en “gelaagd” dat er voor mij niet nog een dimensie bij hoeft.’

‘Echt gebeurd’ is in De sandwich, ondanks de vermelding ‘roman’ op het omslag, wel degelijk het uitgangspunt. In het voorwoord is te lezen dat de auteur enige jaren geleden ‘kon na elkaar een jeugdliefde en een jeugdvriend’ verloor, de eerste kwam om ‘door eigen hand’, de laatste ‘als gevolg van een bizar ongeluk’. De roman is opgedragen aan de nagedachtenis van de twee doden en wordt op de titelpagina ‘een requiem’ genoemd. Hoofdpersoon is Adriën van der Heijden, die in 1978 onder een Italiaans klinkende schuilnaam zijn eerste roman publiceerde.

Vertrekpunt van het verhaal zijn de twee dagen waarop Adriën de dood van zijn vrienden vernam, in 1979 die van Karine, in 1981 die van Frank. Van der Heijden gaat in zijn fotografische geheugen op zoek naar gebeurtenissen in hun gemeenschappelijke verleden, die achteraf als voorspellende metafoor kunnen worden uitgelegd:

[p. 88]

Karines schichtige, afwijzende gedrag, van het eerste, door een bijdehand zusje gearrangeerde afspraakje, tot de laatste mislukte verleidingspoging (‘Ik kon haar niet echt verdriet doen. Ik hielp haar alleen een algemeen verdriet een beetje concreet te maken.’) Of het zinnetje ‘Dood! Zag je dat? O, pardon’, door Frank uitgesproken bij het doden van een vlieg, en talloze malen herhaald bij het afdraaien van een bandopname van Neil Young, waar het toevallig op terecht was gekomen. Ook Adriëns eigen uitdossing in die jaren, een zwart pak met zwarte hoed waarin hij rondfladderde als de engel des doods, lijkt achteraf een te zwaar aangezet symbool; na de zoveelste afweermanoeuvre van Karine geeft hij haar de hoed cadeau.

De schrijver moet een woud van goedkope symbolen omhakken om het symbool te vinden dat de essentie van de relatie tussen hun drieën aangeeft. Het lag niet voor de hand en omdat het zo pijnlijk was, was het bedekt door het stof van futieler herinneringen.

In afwachting van de uitslag van een neurologisch onderzoek zit de hypochondrische hoofdpersoon in een coffeeshop achter een kopje erwtensoep. De roggebroodsandwich met katenspek roept de herinnering op aan het magische moment waarop Karine, op straat, vraagt of zij op Frank mag liggen; Adriën verzocht ze op haar te gaan liggen, ze had het koud: ‘Jullie moeten een sandwich van me maken.’

Adriën weigert, en vrijwaart zich daarmee, zonder het te beseffen, van een vroege dood; door de sandwich niet te voltooien verenigde hij zich niet met zijn vrienden: ‘Niet de teruggevonden herinnering voorspelde mij de uitslag van de neuroloog, nee, de uitslag van de neuroloog - negatief, ik mankeerde niets - verleende voorspellende kracht aan het beeld van de onvoltooide sandwich.’

Hierbij moest ik alweer denken aan een onwrikbare wet in Reves poëtica: die van het ‘Zinloos Feit’, uiteengezet in Op weg naar het einde. Niet terzake doende gebeurtenissen verpesten een verhaal, en omdat elimineren niet altijd mogelijk is, zal de schrijver ze moeten ombuigen tot zinvolle bijdragen. Twee mensen die 's nachts, midden op straat, boven op elkaar liggen, zinlozer kan een feit niet zijn. Van der Heijden heeft, door zich allereerst te ontdoen van een hinderlijk teveel aan symboliek in het verleden en door vervolgens betekenisloze feiten metaforische kracht te verlenen, de dood, en

[p. 89]

daarmee het leven van zijn twee vrienden zin gegeven.

Van der Heijden volbrengt het waagstuk doordat hij het vermogen heeft om bijna ongemerkt van het anekdotische niveau over te schakelen naar dat van de symboliek. Van der Heijdens onmiddellijk herkenbare stijl, plastisch en poëtisch tegelijk, is uiterst geschikt voor die soepele verplaatsingen. Een aardig voorbeeld is de passage over Karine die van haar moeder tijdens het bezoek van een adellijke dame op de bank moet blijven zitten ‘uitsluitend om met haar lichaam een losgeschoten, door de bekleding heengedrongen springveer van de zitbank te camoufleren. Karine had voor de eer bedankt. (...) En juist van die troon, die zij zo heftig geweigerd had, zag ik haar tussen ons in omhoog komen; heel langzaam oprijzend en groeiend.’ Bij A.F.Th. van der Heijden zit de diepzinnigheid aan de oppervlakte, de enige plaats waar zij te verdragen is.

‘Roggebrood met katenspek’. Uit nrc Handelsblad, 21 november 1986.
* ‘Zijn verstandhouding tot de twee anderen blijft gekenmerkt door een grotere afstandelijkheid. (...) Misschien is dit de reden waarom De sandwich de meeslepende stijl van de trilogie mist en ik mij als lezer getuige weet van een experiment. Ik blijf erbuiten staan.’ (Wam de Moor, De Tijd, 28 november 1986)

* ‘Aan Wolkers, vooral aan diens vroege verhalen, moest ik trouwens merkwaardig genoeg wel vaker denken. (...) Ook Van der Heijden neemt nooit een blad voor de mond, beschikt over een dosis doorgaans amusante branie, is nu eens ruig en dan weer lichtelijk sentimenteel.’ (Cyrille Offermans, De Groene Amsterdammer, 29 oktober 1986)

De sandwich, september 1986, stond in de periode tot en met 26 juni 1987 gedurende negen weken in de Libris/ vn-top-10. Het boek is vijfmaal herdrukt in een totale oplage van 25 000 exemplaren. Van der Heijden kreeg in september 1986 de F. Bordewijkprijs van de Haagse Jan Campertstichting en de Multatuli-prijs van de stad Amsterdam voor De gevarendriehoek.