Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

Hermine de Graaf
Aanklacht tegen onbekend
door Diny Schouten

Van de twee verhalenbundels van Hermine de Graaf, haar debuut Een kaart, niet het gebied (1984) en De zeevlam (1985), is het titelverhaal van de laatste bundel me het beste bijgebleven: een overmoedige waddentocht van vier pubers die door plotseling uit zee komende mist bijna fataal wordt; een reddingsactie kost de grootvader van een van hen het leven. De Graafs zintuiglijke waarneming van het waddenlandschap maakte dat verhaal zeer sfeervol, en de combinatie met de griezelige plot werkte uitstekend. In Aanklacht tegen onbekend - niet de fraaiste titel die je kunt verzinnen - zitten een paar verhalen met dezelfde suggestieve kracht, spelend in een vergelijkbaar diabolisch landschap: de Peelmoerassen. Er vallen nogal

[p. 80]

wat doden in, en juist die verhalen bevallen me het beste. De Graafs neiging om zeer ‘geheimzinnig’ te vertellen past wonderlijk goed bij enge en spectaculaire gebeurtenissen, beter dan bij de psychische tobberijen van nerveuze adolescenten die in haar eerste verhalen het onderwerp waren.

Het zijn er nogal wat, de doden die vallen in Aanklacht tegen onbekend. In het verhaal ‘In verzekerde bewaring’ jaagt een groepje schaatsende scholieren een klasgenoot een wak in en de jongen verdrinkt. In ‘Vaste bezigheden, vertrouwde patronen’ wurgt een ‘denktrage dommekracht’, broer van de hoofdpersoon, die hem ‘een Peekeus’ noemt, een majorette. Het slachtoffer wordt later, met gebroken nek en verbrijzelde neus, opgedregd uit het moeras. In beide verhalen is de vertellende ‘ik’ een getraumatiseerd jong meisje dat de gebeurtenissen verwrongen vertelt, een schrijversmethodiek die De Graaf in haar verhalen frequenter gebruikt dan mij lief is, maar die bij deze gruwelverhalen wel past.

De eerste dode valt al in het eerste verhaal, ‘De moeder, de zoon en het hondje’. Daarin keelt, door omstandigheden die het ‘per ongeluk expres’ veroorzaken, een vierjarige peuter de poedel van zijn moeder met een briefopener. Het vreselijke hondje, met roze strikken in zijn oren, heeft die dood alleszins verdiend, al is het zielig. Niet alles aan het verhaal is even subtiel verteld: mij stoorden een paar passages waarin een onzichtbare, alwetende verteller commentaar levert op de ongegeneerde afkeer die de ijdele en drankzuchtige moeder van haar bedplassende zoon heeft, en op haar minnaars, die te veel haast hebben om enige aandacht te besteden aan de schandelijke verwaarlozing van het jongetje. Maar in het tweede deel van het verhaal bereikt Hermine de Graaf zeer sterke effecten door het angstaanjagend universum van het kleine jongetje vanuit diens brein te vertellen. Een formulering als ‘Daarna werd het stil, heel stil’ na de gruwelijke moord is stilistisch niet heel verfijnd, maar schitterend is de beschrijving van de onbewogenheid waarmee het jongetje voortgaat zijn hobbelpaard te berijden nadat hij het lijkje in de kast met motteballen heeft gestopt, naast de bontmuts van zijn moeder, ‘waarop hij nog het meest leek’.

Ook in het tweede verhaal, ‘In verzekerde bewaring’, wordt alles ‘stil. Doodstil’. Aan de dood van de jongen Albert, die op dat moment onder het ijs verdrinkt, heeft een tienermeisje, de vertelster, schuld. Het is een wraakactie die haar instemming heeft omdat

[p. 81]

Albert, met wie ze naar een feest is geweest, haar bij het haar naar huis brengen verkrachtte. Ze doet haar verhaal in een vreemde volgorde, die tot nog een keer lezen noopt. In de slotpassage is er een psychiater, die maar half naar haar luistert, die staat zich af te vragen of hij nu haldol met dispal zal voorschrijven, of gewoon, zoals hij meestal doet, driemaals daags drie milligram trilafon.’ Aan De Graafs cynisme in die regels is te merken dat ze toch wel enige vermoedens heeft over de ‘onbekende’ tegen wie de aanklacht uit haar titel is gericht. Opvallend vaak wordt in haar verhalen de wereld van adolescenten bedreigd door de liefdeloze onverschilligheid van volwassenen. Ook het meisje uit ‘In verzekerde bewaring’ is zielig: haar ouders hebben het te druk om zich met de opvoeding van hun kinderen bezig te houden en laten die over aan een oma, die er eigenlijk te vermoeid voor is. Er zijn een jonger zusje en een debiel broertje: ‘Als ik Christa en Thomas niet had, dan had ik niets, want aan mijn oma heb je niet veel.’ Mooi is de weerspiegeling van de eenzaamheid van het meisje in de winterse ijzigheid van de bevroren moerassen. De Graaf beschrijft griezelige silhouetten van verdronken bomen onder het ijs en - hoogst literair - de helm die op die plaats werd gevonden, ‘met de verzeepte hersenen van de Romeinse soldaat er nog aan gekleefd’. In de verbeelding van het meisje vloeien de verdronken jongen en de Romeinse soldaat in elkaar over.

Ook de andere verhalen hebben kwetsbare personages als hoofdpersonen. In ‘Aanklacht tegen onbekend’ is het een fobiepatiënte die haar mensenangst overwint door ze te gaan bestelen; in ‘Zonder bodem en geen achterkant’ is het een poppenspeelster die uit verlatingsangst haar pupil, een jong meisje, gevangen houdt. In ‘Vaste bezigheden, vertrouwde patronen’ krijgt het jonge meisje Margje meer verantwoordelijkheid te dragen dan ze aankan voor haar debiele broer. Het verhaal ‘Is er al post?’ lijkt er een beetje op; daarin zorgt het meisje ‘Kuus’ voor haar debiele jongere zusje en haar dement wordende ‘tante Piem’. In veel van de verhalen worden duistere krachten en lang geleden voltrokken rampzaligheden gesuggereerd die niet steeds worden opgehelderd. Heeft de vader van ‘Kuus’ een milieuramp veroorzaakt? Welk sinister spelletje speelt de ‘Karin’ uit ‘Aanklacht tegen onbekend’ met haar vriendin, wier huis ze leeghaalt als straf omdat ze de betovering verbrak

[p. 82]

van het samen zakkenrollen? Het blijven scènes uit absurdistisch theater.

Veel mooier vond ik een op Gogols Dode zielen geënt verhaal, ‘Licht en kracht’, waarin het hoofd der school, meneer Muts, de schoolinspectie meer leerlingen voorspiegelt dan er zijn door onder één hoedje te spelen met zijn broer, de directeur van het naburige zwakzinnigeninstituut. Of het verhaal ‘Hé Sonja Berends, had je wat’, waarin de restauranthoudster Annie het op een akkoordje gooit met de rattenvanger Joris: rattelijkjes worden als speciale delicatesse geserveerd aan sjieke clientèle. Zo'n rattenverhaal heeft alleszins kop-en-staart en heeft de humor die De Graafs beschrijvingen van desolate zielelandschappen meestal node mist.

In ‘In naam der wet’ zijn de grappen, op de maffe types van een leefgemeenschap die elk ‘op hun eigen trip’ zitten, wat al te voor de hand liggend. Maar de plot is eersteklas: vier kinderen die zich aan het communeleven van hun vreselijke ouders onttrekken door zich op een zolder te barricaderen. Een van hen, Thomas, gaat dood - gesuggereerd wordt door schuld van verwaarlozende ouders, wier hang naar natuurlijk leven dokters tot wezens met verkeerde vibraties maakt. De groepsoudste, een meisje met fantasie, heeft aan Thomas plechtig beloofd om van zijn dood een raadsel te maken, ‘zodat ik niet vergeten word’. Ze vervult haar plichten voorbeeldig door zijn lijk op een geheime plaats te begraven.

Van de elf verhalen uit Aanklacht tegen onbekend vond ik dit verhaal het bijzonderst. De Graafs stijl is niet overal even indrukwekkend: korte zinnetjes, veel herhalingen in de dialogen, veel uitroeptekens. Maar in zo'n morbide verhaal als ‘In naam der wet’ is het staccato van zulke kindertaal effectief. Het is ook het kenmerk van Hermine de Graafs eigenzinnigheid, die - zij het bij vlagen - wonderlijk bevlogen verhalen oplevert.

Desolate zielelandschappen’. Uit Vriy Nederland, 21 maart 1987.

* ‘De bekoring van het nieuwe is er een beetje af: Hermine de Graaf is een vaardig schrijfster geworden, die de lezer iets te lang in haar keuken laat kijken. Elf interessante, maar niet heel bijzondere verhalen.’ (Aleid Truijens, nrc Handelsblad, 3 april 1987)

* ‘Door haar manier van vertellen slaagt Hermine de Graaf erin de meestal verborgen krachten van de

[p. 83]

mensenziel naar boven te halen en dat niet door te psychologiseren maar door luiken te openen.’ (Joke Linders-Nouwens, Haarlems Dagblad, 27 maart 1987)

* ‘Het heeft met de sfeer te maken, díe is gewelddadig. Omdat het leven daar tot de nok toe mee gevuld is. (...) Ik heb niet bewust naar lijken gezocht. Wel naar die gewelddadigheid. Het is iets dat bij Aanklacht tegen onbekend, bij de wreedheid van het leven paste. Er zijn nou eenmaal dingen die je niet in de hand hebt, die je ook niet kunt afdwingen, en daar gaat het om.’ (Hermine de Graaf in een interview met Cees Zoon, de Volkskrant, 20 maart 1987)
Hermine de Graaf stond met Aanklacht tegen onbekend op de nominatie voor de ako-Literatuurprijs 1987. Het boek verscheen in maart 1987, kreeg een derde druk en nam tot 26 juni van dit jaar vier weken een plaats in bij de Libris /vn-top-10.