Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

Eva Gerlach
Domicilie
door Aad Nuis

Poëzie is een construerende en dus zeer overdachte manier om taal te gebruiken, en tegelijk een taalvorm die zich sterk en rechtstreeks tot de emoties richt. Die schijnbare tegenstelling is heel oud en heeft tot eindeloze beschouwingen aanleiding gegeven, maar in onze tijd is ze nog scherper geworden dan ze was. Enerzijds zijn er geen algemeen aanvaarde en dus gewone versvormen meer; elke dichter kiest een eigen keurslijf, dat daardoor des te meer opvalt. Anderzijds heeft de poëzie, die vroeger ook nog wel gebruikt werd om bij voorbeeld zedenlessen uit te delen of gewoon een verhaal te vertellen, zich steeds meer teruggetrokken op het terrein van de pure lyriek. Het is er dus niet eenvoudiger op geworden.

Te veel nadrukkelijke constructie en een gedicht wordt g[e]kunsteld, te veel ongebonden gevoel en het mist de duurzame stevigheid die een goed gedicht kenmerkt. De werkelijk poëtische oplossing van het dilemma ligt niet in het zoeken naar een voorzichtig evenwicht, maar in het overwinnen van de tegenstelling: hoe sterker de vorm, hoe meer gevoel erin kan. Dat klinkt paradoxaal, maar telkens weer verschijnen er gedichten die bewijzen dat het mogelijk is. Die van Eva Gerlach bij voorbeeld.

In haar eerdere bundels heeft zij zich doen kennen als een dichteres die aansluit bij de traditie - Ida Gerhardt maar vooral Achterberg zijn duidelijk voorbeelden - en die zich daarbinnen nog bijzondere vormopdrachten oplegt. Ook in Domicilie is voor liefhebbers van verstechniek en gedetailleerde vormanalyse weer van alles te beleven. Het boek telt drie afdelingen, elk van 24 gedichten, vaak achtregelig en vol rijm en halfrijm, en elke afdeling heeft een eigen symmetrisch stramien.

[p. 77]

De eerste, ‘De uren’, is een cyclus met de uren van het etmaal als titels. In de tweede, ‘In leven’, worden groepjes van zes, acht en zes gedichten omlijst door vier cursief gezette gedichten, die de indruk maken delen van één groot gedicht te zijn dat het thema van de andere bepaalt. In de derde, ‘Domicilie’, wordt een groepje van zes gedichten over dieren geflankeerd door twee groepen van negen gedichten die onderling verband houden doordat elke titel uit de eerste groep als titel terugkeert in de tweede. De twee gedichten in het hart van de bundel, de nummers 36 en 37, staan niet alleen naast elkaar, maar gaan ook over twee mensen in één bed. ‘Je zat rechtop vannacht en las een boek’, begint het eerste, en ‘Donker waarin ik rechtop naar je keek’ het tweede. In beide lijkt het te gaan om een droom; een van de twee lijkt daarin een schim te zijn. Het hoofdthema van de bundel is daarin samengevat.

Want hoe ingenieus dit vormenspinsel op zichzelf ook zijn mag, het dient in de eerste plaats als geleider van hoge gevoelsspanning. Het lijkt me heel goed mogelijk dat een lezer zich de bijzonderheden van de vorm in het geheel niet realiseert, maar de invloed ervan ervaart als een dwingende kracht die van de woorden en hun schikking uitgaat.

De eerste afdeling is een heel bijzonder in memoriam. Een oude vrouw, moeder van de dichteres blijkbaar, is onlangs gestorven en wordt in de cyclus in het leven teruggeroepen:

Wat lig je stil hart, een mens schrikt ervan.
Weet je waarom. Toen je dood was en ik
je hand losliet lag je ook zo, je wang
opzij en van je vlecht wat losgeraakt
wit naast je hals waarin het niet meer slikte.
Wees niet bedroefd nu ik je wakker maak.
Ik heb al koffie, hier is je peignoir,
ja ik kom als een dief, de tijd is kostbaar.

Zo begint het. In wat volgt keert de vrouw niet terug naar de kracht van haar leven, ze blijft oud, lastig en hulpbehoevend, maar wordt ook zichtbaarder dan bij voorbeeld de dode vrouw in de gedichten van Achterberg. De dochter wordt door gemengde en herkenbare gevoelens gedreven: wanhopige liefde, medelijden, irritatie, de pijnlijke zekerheid dat ze op haar moeder lijkt en dat het haar net zo

[p. 78]

zal vergaan. Aan het eind van het etmaal, in de vroege morgen, vindt deze openhartige elegie een natuurlijk einde: ‘In leven/ onder de kale, hamerende zang/ van vinken schroef ik mijn pen dicht en weet/ dat ik je ombreng. Dat ik je vergeet.’

De tweede afdeling is diffuser van aard; ook hier hebben verlies en dood de boventoon, maar de herinneringen, vrezen en dromen hebben in de verschillende gedichten niet zo duidelijk betrekking op één herkenbaar iemand. De lange, verbindende adem ontbreekt een beetje, maar er zijn losstaande gedichten van grote eenvoud en kracht. Het cursieve gedicht dat zich door de afdeling heenslingert is, zeker als het als één geheel wordt gelezen, langer en losser dan we van Eva Gerlach gewend zijn, maar niet minder overtuigend.

De derde afdeling heeft weer één concreet uitgangspunt in het leven van de dichteres, geen sterfgeval dit keer maar een verhuizing. Ook dat kan een diep ingrijpende ervaring zijn, in dit geval van overwegend beklemmende aard. Het huis wordt niet in bezit genomen, het neemt zèlf in bezit, het ‘trekt ons zijn buitenkant aan’.

Het huis doet zijn huid om ons dicht,
het druppelen kan beginnen.
Langzaam dringt het ons binnen.
Voel, wij verliezen gewicht.

Weliswaar geeft het ‘vorm en veiligheid’, maar het heeft juist daardoor veel weg van een tombe, een plaats waar de doden je roepen. ‘Huis, laat mij vrij. Doden, maak mij weer levend.’ Een droom van het onbegrensde - stuivend zand tot aan de horizon - is de tegenhanger van Gerlachs preoccupaties, en leidt soms tot krachtige uithalen. Zo wordt in ‘Reiger’ een hele woonwijk verdoemd om dat dier weer de ruimte te gunnen. En er is een gedicht over twee leeuwen, ‘geel als in een tekenfilm’, die achter het traphek de doorgang versperren van de bezige huisvrouw, maar haar uiteindelijk ‘over water en vuur’ tillen. ‘Voorbij het hek stond ik in zand met hen.’ Simpel van gevoel en uitdrukking, maar zeer doeltreffend.

Een dichter die zijn kracht nog niet kent doet er meestal goed aan de grote, eenvoudige gevoelens te mijden. Want die kent weliswaar iedereen, maar wie ze op wil schrijven zakt snel weg in het moeras van de gemeenplaatsen. Het bijzondere en ingewikkelde is een geschikte oefenplek voor beginners. Eva Gerlach heeft in Domicilie

[p. 79]

die schuilhoek verlaten. Ze kan nu de eenvoud en het directe aan, en maakt er poëzie van met de zekerheid van het werkelijk grote talent.

‘Stuivend zand’. Uit de Volkskrant, 3 april 1987.

* ‘Niet dat het nu geen poëzie meer zou zijn, maar het is absoluut meer dan wat daar doorgaans voor versleten wordt. Ik heb deze bundel gelezen als een (veeleisend) boek, mij niet of nauwelijks meer afvragend of er nog sprake was van poëzie. Dit alles met behoud van de intensiteit die poëzie-lectuur veroorzaakt.’ (Willem Jan Otten, nrc Handelsblad, april 1987)

* ‘Is Domicilie nu zo'n moeilijke bundel als ik aanvankelijk suggereerde? Je zou het niet zeggen als je er hier en daar een gedicht uit leest. Pas bij herlezing viel mij op dat de geringe toegankelijkheid van de hele bundel nauwelijks wordt veroorzaakt door enig gedicht apart, maar door het feit dat het vrijwel onmogelijk is deze tweeënzeventig gedichten zonder onderbreking achter elkaar te lezen.’ (Ad Zuiderent, De Tijd, 15 mei 1987)

Van Domicilie, verschenen in maart 1987, waren begin juli 1987 1000 exemplaren verkocht.