Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

[p. 66]

J.H. Donner
Slecht nieuws voor iedereen
door Frank Ligtvoet

‘Ik heb zware evenwichtsstoornissen, mijn hoofd is bijna altijd duizelig, ik heb moeilijkheden met slikken, een lapje voor het ene oog, een doof oor en een leeuw van een spraakgebrek.’ Na zijn hersenbloeding, die hem goeddeels invalide maakte, zit de essayist en schaker J.H. Donner in een rolstoel, in een verzorgingshuis. Met één vinger kan hij zijn zaterdagse column voor nrc Handelsblad tikken. Teruglezen kan hij het geschrevene niet, omdat zijn ogen daarvoor te slecht zijn. De foto op de achterzijde van de tweede bundeling van zijn columns toont hem ongeschoren, ongekamd en met dat zwarte lapje voor zijn rechteroog.

Het is onjuist en bovendien onmogelijk de verscheidenheid van Donners stukjes onder een noemer te willen brengen - hij schrijft over zijn lotgevallen in het verzorgingshuis, over zijn familie, over het verschil tussen mannen en vrouwen, over Mulisch - maar een bespreking eist vereenvoudiging. De foto achterop Slecht nieuws voor iedereen biedt de mogelijkheid tot vereenvoudiging. Donner ziet er daarop uit òf als een eenogige zeerover òf als een eenogige excentrieke aristocraat. En beiden is hij in zijn stukjes.

Als zeerover laat hij de conventionele wereld achter zich en trekt zich niets aan van de waarden en normen die daar gelden. Het stukje ‘Citeren’ begint bij voorbeeld zo: ‘Enige tijd geleden schreef ik een stukje dat begon met een citaat dat ik aan Shakespeare toeschreef. Het was fout en ook niet van Shakespeare. Dat wist ik ook wel, maar ik had zo gauw niets anders bij de hand. Het kon wel, vond ik. Weten zij veel, dacht ik nog.’ Even tegendraads betuigt hij zijn sympathie aan beroemde vrouwenhaters als Weininger en Schopenhauer en veegt hij de vloer aan met de statistiek. Maar de toon van zijn stukjes is zo, dat je als landbewoner geen behoefte voelt die opinies te bestrijden. Er schuilt een heel specifiek soort iro[nie in,] de ironie van de man die met de vuist op tafel slaat, niet om zijn woorden kracht bij te zetten of om iemand van de waarheid te overtuigen, maar omdat het zo'n aardig gezicht is. Je krijgt de

[p. 67]

indruk dat wanneer iemand werkelijk ernstig Donners argumenten zou proberen te ontzenuwen, hij zich dood zou lachen en zijn tegenstander op steeds absurdere argumenten zou trakteren.

Iets van die ironische werkwijze kan men vinden in een drietal stukjes in de bundel. In het eerste schrijft hij: ‘Er zijn (...) jongens die geen manieren hebben, maar bittere ervaring heeft geleerd dat die verre te verkiezen zijn boven meisjes zonder manieren.’ Natuurlijk waren er lezers die zich met deze opvatting niet konden verenigen en in het tweede stukje gaat hij op de ingezonden brieven in: ‘Mijn opvatting over de ongemanierdheid van de moderne jeugd heeft de woede der moeders ontketend. Vooral mijn bewering dat het vrouwelijke kind zonder manieren veel erger is dan het dito mannelijke kind is mij zeer kwalijk genomen. (...) ik meen het echt. In glashard liegen en een brutale mond leggen de jongens het loodje. Bovendien heb ik het eigenlijk van Bobby Fischer.’

Twee absurde argumenten gebruikt hij, namelijk dat hij het echt meent en dat hij het van de schaker Bobby Fischer heeft. Daarna volgt een uitweiding over hoe saai en vervelend vrouwen schaken en geeft hij een voorbeeld van een ongemanierde verpleger. Het een heeft met de zaak niets te doen, het ander zou een serieuze debater niet te berde brengen, omdat het juist tegen de naar voren gebrachte opinie pleit. In het derde stukje, geschreven nadat er blijkbaar nog meer brieven over de kwestie waren binnengekomen, gooit hij elke argumentatie en zelfs zijn hele standpunt grootmoedig overboord: ‘Een schrijfster aan de goede kant van de dertig is heel blij met dit verschil, maar wil niet opdraaien voor alle schaduwzijden ervan. Ik zeg het nu maar even in mijn eigen woorden, want zij heeft er meer voor nodig. Maar zij heeft gelijk, net als de overige briefschrijvers. Het geslachtelijk verschil is een interessante zaak en verschaft het mensdom veel vermaak.’

Op dezelfde manier begint Donner na vier stukjes over Mulisch het vijfde als volgt: ‘Deze vijfde aflevering van mijn cursus “Mulisch” had ik aanvankelijk niet willen schrijven, want zij vormt de weerlegging van het voorafgaande.’ Het feit dat Donner niet geeft om argumenten en uiteindelijk zelfs niet om opinies, maar dat het hem gaat om iets dat men welgevormdheid kan noemen, maakt hem tot de aristocraat. In de film De huid zag men een adellijke familie stijl vol dineren in een kamer, waarvan een helft door oorlogshan-

[p. 68]

delingen was weggeschoten. Die aristocratie bezit Donner ook. De betekenis schuilt in de vorm, niet in het waarheidsgehalte. Het is niet voor niets dat Donner zijn schrijverij ziet als compensatie voor het ‘gezwets’ in het café; waar anders dan in het cafégesprek geldt zozeer dat de scherpe, doeltreffende formulering het wint van de waarheid.

In het wel bijzonder mooie voorwoord van Renate Rubinstein bij Slecht nieuws voor iedereen spreekt zij over de doordachtheid van Donners stukjes. Als zij dat woord in de gewone betekenis gebruikt kan ik het niet met haar eens zijn omdat Donners doordachtheid het gewone denken achter zich heeft gelaten. Hoezeer hij ook gevangen mag zitten in zijn eigen lichaam en het verzorgingshuis, in zijn hoofd bevindt hij zich in het café waar hij zich vrij kan bewegen en waar hij zich niets meer aantrekt van die gevangenis aan de andere kant van de cafédeur, waar wij - redelijke en brave denkers - ons bevinden.

‘Zeerover en aristocraat’. Uit de Volkskrant, 1 mei 1987.

* ‘Het zijn stukken van een buitengewoon intelligente geest, die altijd onverwacht is in zijn conclusies en die bij al zijn kwaaiigheid ook nog een toon weet te vinden waaruit een intense belangstelling voor zijn omstanders blijkt.’ (Doeschka Meijsing, Elseviers Magazine, 2 mei 1987)

* ‘De ene dag is hier precies hetzelfde als de andere dag, dat is het gevaar. Natuurlijk heb ik mij al een leven lang kunnen oefenen in het nietsdoen. Af en toe speelde ik een schaaktoernooi, maar voor de rest voerde ik eigenlijk helemaal niets uit. Ik heb van nature een goed humeur, ik ben een optimist. En daarbij ben ik ontzettend lui. (...) Maar af en toe moet zelfs ik iets te doen hebben. En daarom ben ik gaan schrijven. Ik doe drie dagen over een stukje, bij elkaar een half A4-tje.’ (Jan Hein Donner in een interview met Max Pam, nrc Handelsblad, 11 april 1987)

Donner kreeg in maart 1987 de Henriëtte Roland Holst prijs voor zijn bundel columns Na mijn dood geschreven. Het verscheen in september 1986 en is tot nu toe driemaal herdrukt. Van Slecht nieuws voor iedereen, maart 1987, kwam een tweede druk uit.