Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

J. Bernlef
Publiek geheim
door Cyrille Offermans

Aan de nieuwe roman van J. Bernlef, Publiek geheim, gaat een motto vooraf van Danilo Kis̆: ‘De geschiedenis wordt geschreven door de overwinnaars. Voor de mondelinge overlevering zorgt het volk. De schrijvers fantaseren. Zeker is alleen de dood.’ Dat motto past niet alleen om inhoudelijke redenen uitstekend bij dit boek, ook het feit dat het een citaat van Kis̆ betreft is veelbetekenend. Kis̆ beweegt zich immers bij voorkeur in het grensgebied van de historische, respectievelijk politieke documentaire en de fictie, en dat geldt in dit geval ook voor Bernlef. Op zichzelf is dat niet zo opmerkelijk. Ook in eerdere boeken, ik denk aan De man in het midden (1976) en De ruïnebouwer (1980), hield Bernlef zich al nadrukkelijk met de recente politieke geschiedenis bezig; en op een wat indirectere manier spelen politiek gekleurde thema's in een groot deel van zijn werk een rol, zelfs in zijn poëzie. Zo bevat de recente bundel Wolftoon (1986) nogal wat gedichten met politieke ondertonen, vooral in de - bijzonder sterke - eerste afdeling. Wolftoon vertoont trouwens vele raakvlakken met de nieuwe roman; sommige gedichten lijken gecondenseerde versies van bepaalde stukken eruit.

Het motto van Kis̆ is ook in zoverre goed gekozen dat Publiek geheim zich afspeelt in Midden-Europa, om precies te zijn in Hongarije en, althans aan de oppervlakte, gaat over de positie van de schrijvers en de intellectuelen in dat land. Hoe werkt de censuur?

[p. 48]

Hoe wordt de geschiedenis telkens opnieuw herschreven door de machthebbers? In welke mate is men gedwongen zich daaraan aan te passen? Hoe werkt de zelfcensuur? Die vragen komen heel concreet en zeker niet symbolisch of allegorisch verpakt aan de orde. Maar toch heeft Bernlef blijkbaar niet zomaar een politieke roman willen schrijven met een documentair karakter. In hoeverre de lokatie fictieve elementen bevat kan ik niet beoordelen, maar Bernlefs personages zijn in elk geval slechts ten dele gebaseerd op feitelijke, historische figuren, hetgeen al uit de namen blijkt: Horthy heet Kortha, Imre Nagy heet Imre Boda, Kadár heet Barda. En de oude schrijver om wie alles draait heet Tomas Szass, maar heeft, afgezien van die naam en zijn geboorteplaats, niets gemeen met de antipsychiater Thomas Szass. Waarom die mutaties? Eén reden zal zijn dat Bernlef te kennen wil geven dat het hem niet in de eerste plaats om historische juistheid is begonnen.

Tomas Szass is een zesentachtigjarige schrijver met een bewogen leven achter de rug: geboren in 1894; in 1919, na de mislukte revolutie, naar Wenen gevlucht; vijftien jaar later teruggekeerd naar Hongarije; in 1938 als communist in de gevangenis gezet door de ultraconservatieven van Kortha; tijdens de oorlog in het verzet; in 1953 uit de partij gestoten (wegens ‘revisionisme’); in 1956 betrokken bij de opstand; daarna, tot 1960, weer in de gevangenis - het leven, kortom, van een fatsoenlijke Hongaar die, zoals zoveel van zijn landgenoten, communist werd om het semi-fascistische regime in zijn land te bestrijden om vervolgens, toen het communisme eenmaal aan de macht was, andermaal in de oppositie te worden gedwongen. Het is het soort leven dat György Konrád in De medeplichtige beschrijft, een boek waar Bernlefs Publiek geheim ondanks alle verschillen onontkoombaar aan doet denken.

Ook bij Konrád gaat het immers goeddeels om de stille pressie die in het ontdooide Hongarije van de laatste jaren op (vooral) intellectuelen wordt uitgeoefend om zich aan te passen aan de feitelijke machtsverhoudingen, dus ook: om mee te draaien en te liegen. Het is ook duidelijk dat beide boeken, impliciet, een hoge mate van intellectuele en morele onverzettelijkheid bepleiten. Maar er zijn ook grote verschillen. Eén daarvan is dat De medeplichtige een veelvoud aan, in hoog tempo vertelde, geschiedenissen bevat, terwijl in Publiek geheim alles draait om Szass, een schrijver die veel

[p. 49]

weg heeft van - hoe kan het ook anders - J. Bernlef. Szass heeft, door schade en schande wijs geworden, een afkeer van zowel sociaal-realistische als wat hij ‘surrealistische’ literatuur noemt. De eerste vindt hij te eenzijdig, teveel één werkelijkheid suggererend terwijl het in feite altijd gaat om een keuze, een constructie uit al datgene wat iemand zich herinnert. De tweede vindt hij te vrijblijvend. ‘De ene vondst kan met het grootste gemak worden vervangen door een andere, zoals de meeste lijnen of penseelstreken op een abstract doek net zo goed anders hadden kunnen lopen. Dergelijke literatuur brengt de lezer alleen maar in een dromerige stemming; stel je nu eens voor dat... Ik wil eerder laten zien hoe fantastisch en ongeloofwaardig de werkelijkheid zelf is.’ Dat zijn opvattingen en formuleringen die ook zonder aanhalingstekens van Bernlef afkomstig hadden kunnen zijn.

Iets dergelijks geldt voor de opvattingen die Szass huldigt over de verhouding politiek-literatuur. Szass wil de realiteit bekijken vanuit het standpunt van de buitenstaander, van iemand die het allemaal niet zo goed begrijpt, het althans allemaal niet vanzelfsprekend vindt, en daarom in de realiteit dingen kan zien die een ander niet ziet. Die keuze voor het buitenstaanderschap mag dus niet worden verward met ongeïnteresseerdheid, het tegendeel is het geval. Szass wil niet ‘meedoen’ om zijn onafhankelijkheid te behouden en dus, ongeacht de belangen die er op het spel staan, te kunnen zeggen wat hij wil. In de jaren vijftig maakte hij dan ook deel uit van de zogenaamde ‘nieuwe eerlijken’, een groep vrijzinnige kunstenaars en intellectuelen die werkten in een snel groeiend officieus circuit van tentoonstellingen, concerten en voorleesavonden. Die subculturele manifestaties moeten wezenlijk hebben bijgedragen aan het ontstaan van de vrijheidslievende geest op grote schaal, die in 1956 de lont in het kruitvat stak.

Negentienzesenvijftig was het jaar van Szass' enige openbare optreden. Op het Franz Lisztplein sprak hij het volk toe met onder meer deze historisch geworden woorden: ‘vanaf heden zullen onze monden uitspreken wat onze gedachten denken, niet wat zij behoren te denken.’ Later zou hij die toespraak betreuren, niet omdat de stalinistische reactie hem ervoor in de gevangenis zou gooien, maar omdat hij zich, naar zijn eigen mening, te veel ‘had laten meeslepen’ door de protestbeweging. Een in augustus 1956 door

[p. 50]

Boda gedaan verzoek om als minister van Cultuur en Onderwijs toe te treden tot de nieuw te vormen regering, wimpelde hij dan ook af: ‘De plaats van de schrijver is in de banken van de oppositie.’ En die oppositie houdt allereerst in: verborgen mogelijkheden op het spoor komen, het zwijgen verwoorden van de mensen die geen stem hebben en naamloos verdwijnen in het gat van de tijd. Dat is, kortom, het soort literaire oppositie dat Bernlef al zolang bedrijft.

In Publiek geheim is Thomas Szass wel de man om wie alles draait, maar de eigenlijke hoofdpersonen zijn Istvan Bér en Clara Kessler. Istvan is een veertiger, die in de twaalf jaar dat hij films maakt in opdracht van de staatstelevisie nooit verder is gegaan dan hij vermoedde veiligheidshalve te kúnnen gaan. Materieel heeft zijn opportunisme hem geen windeieren gelegd, moreel en intellectueel heeft het hem echter danig gefrustreerd. Nu hij een film moet maken over Szass probeert hij flink te zijn. Aanvankelijk negeert hij het door de partijcensuur geleverde commentaar bij historisch filmmateriaal uit 1956 en 1960, het jaar dat Szass zijn optreden van 1956 (onder zware pressie, maar dat moet uiteraard worden verzwegen) heeft herroepen. Istvan wilde ‘de gebeurtenissen van '56’, zoals de partij ‘de volksopstand’ (Szass) de geschiedenis wilde doen ingaan, op zijn minst als ‘binnenlandse onlusten’ betitelen. Maar tegen druk van enig kaliber is hij niet bestand; hij conformeert zich aan ‘de gebeurtenissen van '56’, zij het met pijn in het hart.

Istvan is geen slecht mens, Bernlef slaagt er zelfs in zijn halfslachtigheid als het meest voor de hand liggende produkt te beschrijven van de ‘verlicht’-communistische omstandigheden. In hem gaan wel degelijk mogelijkheden tot meer moed en integriteit schuil, die onder minder compromitterende omstandigheden wellicht ook tot ontwikkeling zouden kunnen komen. Die betere mogelijkheden van Istvan worden belichaamd door zijn assistente Clara die, misschien wel wat al te toevallig, in 1956 is geboren, dus nog weinig heeft te verliezen. Clara vist de door Istvan als onbruikbaar beschouwde stukken film uit de prullenmand en besluit, zodra ze in de gaten heeft dat Istvan zal gaan schipperen, van dat materiaal een soort schaduwfilm te maken, een film die niet tegemoet komt aan de eisen van de censor. Het lukt haar zelfs toestemming te krijgen

[p. 51]

om, na het officiële werk, in de montagekamer te blijven en aan haar portret van Szass te werken.

Door een toeval (ze vindt de eerste pagina van een roman over vrouwen waar Szass op zijn oude dag aan was begonnen tussen haar spullen) komt ze in contact met Szass en ze besluit dan om hem de brandendste, door Istvan weggemoffelde kwesties uit zijn leven nog eens voor te leggen. Op die manier hoopt ze voldoende materiaal te krijgen voor haar film; anderzijds hoopt Szass op die manier, maar zonder daarover te reppen, aan materiaal voor zijn nieuwe boek te komen. Als de vrouwen (Clara komt met een vriendin) hem komen interviewen, fungeren ze voor hem als model. Deze verhaallijn biedt Bernlef de mogelijkheid om, letterlijk tussen de bedrijven door, een motievencomplex uit te werken dat sinds jaar en dag in het centrum van zijn belangstelling staat: de onmogelijke verhouding tussen eeuwigheid en tijd, de tegenstelling tussen de onmetelijkheid van de ruimte en de begrensdheid van het eigen bestaan, tussen anonimiteit en individualiteit, leven en dood. In die context speelt bij voorbeeld het werk van Vermeer en De Hooch een inspirerende rol: de ruimte in hun werk maakt Clara bewust van haar eigen, beperkte identiteit, vergelijkbaar met de manier waarop Szass in het zoekgeraakte romanfragment van zichzelf zegt over het vermogen te beschikken om een vrouw die hem aankijkt ‘met haar toekomstige afwezigheid, haar volstrekte onbelangrijkheid en de tijdelijkheid van haar schoonheid’ te confronteren.

Waar het om het ‘relativeren’ van al het schijnbaar vaste en onveranderlijke gaat is Bernlef, ook in dit boek, het sterkst. Dat zijn de plaatsen waar hij met groot inlevingsvermogen (of moet ik zeggen: dank zij nauwkeurige zelfobservatie?) de machteloosheid, de angst, de schaamte en de woede van zijn personages registreert in soms adembenemende beelden. Op die plaatsen wordt het overigens strak gestructureerde, vlot leesbare verhaal op dezelfde onontkoombare wijze onderbroken als het leven van zijn figuren. Het zijn de momenten waarop de betrokkenheid van de ‘buitenstaander’ bij wat er werkelijk gebeurt het moeiteloos wint van de door de macht van de realiteit afgedwongen betrokkenheid bij de officiële gebeurtenissen.

‘Politiek gekleurde roman met adembenemende beelden’. Uit De Groene Amsterdammer, 4 maart 1987.

[p. 52]

* ‘...in Publiek geheim raakte ik gecharmeerd van Bernlefs precisie, ook al gaat hij wel eens te ver. Het effect van deze nauwkeurigheid in de beschrijvingen is een zekere dramatische gelijkmatigheid, omdat er geen echte hiërarchie in het belang van het een of het ander wordt aangebracht.’ (Carel Peeters, Vrij Nederland, 21 maart 1987)

* ‘De vraag die eigenlijk ten grondslag ligt aan dit nieuwe boek waarin ik het thema wat meer heb uitgediept dan in De man in het midden is: hoe zou ik functioneren in zo'n systeem, hoe zouden mijn keuzen liggen? Die keuze hoef ik hier in Amsterdam niet te maken. Hoogstens kan de minister zeggen: je krijgt geen prijs, maar dat stelt zo weinig voor dat je altijd met een breed gebaar kunt zeggen: laat maar zitten. Maar voor de rest bemoeit zich hier toch niemand met de literatuur? En hoe zou het zijn als dat nou voortdurend wel het geval was? Dat zijn vragen met een wat ethische achtergrond, maar omdat ik geen ethicus ben en ook geen filosoof, probeer ik van die vraagstukken een roman te maken.’ (J. Bernlef in een interview met Corine Spoor, De Tijd, 20 maart 1987)

Van Publiek geheim werden tot nu toe 35 000 exemplaren in omloop gebracht. Het kwam uit in maart 1987. Bernlef ontving op 17 mei van dit jaar de ako-Literatuurprijs - groot ऒ 50 000 - voor zijn Publiek geheim. Het boek stond in de periode 4 juli 1986 tot en met 26 juni 1987, veertien weken in de Libris/vn-top-10.