Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

[p. 44]

H.C. ten Berge
Het geheim van een opgewekt humeur
door Theo Hermans

Het geheim van een opgewekt humeur, H.C. ten Berges meest omvangrijke brok fictioneel proza tot nu toe, heeft drie opeenvolgende plaatsen van handeling: Amsterdam, het stadje Las Casas in zuidelijk Mexico en een Nederlandse provincieplaats die hier Zuidveen heet. De drie hoofdpersonen doen ieder ten minste twee van deze plaatsen aan, maar het is vooral de manier waarop hun lotgevallen tegen een mythisch en historisch decor uitvergroot worden die de roman zijn omvattend karakter geeft.

Oppervlakkig gezien is de intrige van een overstelpende eenvoud. Edgar Moortgat, een publicist die zijn hogere literaire ambities bekostigt uit de opbrengsten van drukwerk van lager allooi, maakt tijdens wandelingen door Amsterdam bestek op van zijn situatie, inclusief zijn gloedvolle verhouding met het fotomodel Coco Prima. Op een van die wandelingen ontmoet Moortgat zijn oude schoolvriend Hugo Radstake, aan wie hij een filmscript vertelt waar hij op dat moment aan werkt: Dochters van Pandion, naar een bloedstollende episode uit Ovidius. Een tweede script zal daarna de omkering van het eerste verhaal gaan bevatten. Radstake komt op zijn beurt met verhalen: eerst het relaas van zijn eigen recente verblijf in Las Casas, vervolgens het uitgebreide verslag - deels in geschrifte en deels mondeling - van een zestiende-eeuwse geschiedenis betreffende twee Nederlandse monniken en hun zus die destijds, eveneens in Las Casas, een drama vol incest en doodslag ontketenden. Terloops blijkt dat Coco Prima in feite Miriam heet en Radstakes pleegdochter is, al verzwijgt Moortgat tegenover Radstake zijn relatie met haar. Wanneer kon daarop deze verhouding toch aan het licht komt, gaat het met de ontgoochelde Radstake snel bergafwaarts. De ontknoping verloopt in verscheidene stadia en kent bizarre wendingen. Het zou onbillijk zijn er hier de bijzonderheden van prijs te geven.

[p. 45]

De vele en soms erg lange verhalen die de romanfiguren elkaar vertellen, bestaan uit sprookjes, mythen, kronieken en pure verzinsels. Zij zijn van essentieel belang. De verstrengeling van motieven uit de hoofdintrige met deze door de personages zelf opgediste verhalen geeft het boek een thematische en symbolische gelaagdheid die gaandeweg prangender wordt. Daar kom ik zo meteen op terug.

Ten Berge zorgt op nog andere manieren voor verwikkelingen, die Het geheim van een opgewekt humeur alleszins voor eenduidigheid behoeden. Er zijn ook zijdelingse grapjes, dwaalsporen en wolfijzers bij. Zo kan de lezer de auteur op een aantal nauwelijks verhulde autobiografische verwijzingen betrappen. De plaatsnamen Nieuwegein en Zuidveen laten zich zonder veel moeite als Nijmegen en Zutphen lezen; in deze laatste stad woont Hans ten Berge. Moortgat citeert Maurice Gilliams, dezelfde verzen die Ten Berge in Raster 16 (1981) aanhaalde. Radstake vertaalt een - naar later blijkt heel toepasselijk - gedicht van Villaurrutia en maakt elders een woordspeling op de naam van de dominicanen; ook Ten Berge heeft Villaurrutia vertaald en twintig jaar geleden was er in de bundel Swartkrans reeds sprake van ‘domini canes’, de honden van de Heer. Kan de auteur dus met Moortgat/Radstake vereenzelvigd worden? Hard afremmen is hier geboden. Wij lezen immers een roman, aanzienlijke porties tekst zijn van de personages zelf afkomstig, de romantekst als geheel is zo te zien Moortgats eigen ‘werk in uitvoering’, tot stand komend naarmate de lezer verder leest en in die complexe romanwerkelijkheid is het onderscheid tussen feit en fictie verre van eenvoudig en vallen er onverwachte terugslagen te noteren. ‘Literatuur is je reinste valsheid in geschrifte’; dat zegt niet Moortgat in dit boek maar H.C. ten Berge in het niet-fictionele reisverslag De heren van Churchill uit 1978.

Ook compositorisch heeft de auteur zijn roman behoorlijk ingedikt. Brieven aan deze en gene, aanvullingen en ongevraagde terzijdes van diverse personages brengen een reeks perspectiefverwisselingen met zich mee die de handig aangebrachte herhalingen en terugverwijzingen ten dele camoufleren. Toch vormen die interne echo's de ruggegraat van het boek, want zij verweven het centrale verhaal met de onderscheiden sprookjes, mythen en kronieken die de romanfiguren elkaar kond doen. De namen van de personages

[p. 46]

alleen al geven aan hoe dat in zijn werk gaat. Coco Prima, die eigenlijk Miriam heet, wordt via haar naam in verband gebracht met de Griekse mythe van Myrrha en Cinyras (hier door de belangstellende buitenstaander Marian de Vos Moreau uit Ovidius naverteld, al verwijst zij zelf naar Apollodorus, die overigens verkeerdelijk voor de auteur van het betreffende boek gehouden wordt!), met de legendarische schone Dona Marina alias Nana Maria Cocorina uit Radstakes kroniek, en ten slotte met het meisje Helga die, in dezelfde kroniek, door haar beide broers als een verweesde nicht, ‘una prima huérfana’, wordt voorgesteld. Ook de vroegere spitsbroeders Moortgat en Radstake worden achteloos met bijnamen bedacht die pas aan het eind van het boek hun volle betekenis krijgen.

Op dat moment weet de lezer tevens dat de overeenkomst tussen de verschillende niveaus van de roman niet alleen een kwestie van parallellen maar ook een van omkeringen is, ‘contravormen’ zoals Coco het ergens noemt. De verstrengeling van motieven wordt zodoende nog gecompliceerder. Door dit alles heen schemeren bovendien enkele symbolisch aandoende beelden en figuren, zoals dat van de raaf, die rechtstreeks met de titel van het boek te maken heeft, het onheilspellende beeldje van de dansende priester en mogelijk zelfs de schijnbaar zo koele figuur van De Vos Moreau.

Het geheim van een opgewekt humeur schuift universele patronen en archetypen onder de herkenbare geschiedenissen van toen en nu. Het is een even diepgravende als geraffineerde roman voor lezers met enige speurzin: een met grote precisie geschreven en zorgvuldig geconstrueerd boek dat ook op het eind, ondanks alle verklaringen die de hoofdfiguren elkaar toespelen, niet al zijn geheimen zomaar loslaat.

‘De mythische dimensie van noodlottige liefdes’. Uit Ons Erfdeel, januari-februari 1987.
* ‘Nieuw bij Ten Berge lijkt mij de spannende plot; de lust om te weten hoe “het in elkaar zit” kon ik niet onderdrukken en de pagina's vlogen onder mijn ogen vandaan.’ (Frank Ligtvoet, de Volkskrant, 17 oktober 1986)
* ‘Alle onderdelen vormen buitengewoon spannende verhaallijntjes die Ten Berge moeiteloos tot een samenhangend geheel weeft. De lezer wordt steeds sterker in dat spel betrokken omdat in de loop van de roman blijkt dat de verhalen elkaar

[p. 47]

spiegelen en aanvullen.’ (Maarten van Buuren, De Groene Amsterdammer, 17 september 1986)

* ‘Ten Berge was tot voor kort een auteur met veel modernistische pretenties. Nu komt hij niet verder dan het vertellen van een melodramatisch verhaal in clichématige taal.’ (Hans Warren, Provinciale Zeeuwse Courant, 6 september 1986)

Het geheim van een opgewekt humeur beleeft sinds het verschijnen in augustus 1986 zijn vierde druk. Ten Berge stond op de nominatie voor de ako-Literatuurprijs.