Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1986-87

[p. 39]

Frank Albers
Mooie jonge goden
Herman Brusselmans
Heden ben ik nuchter
Tom Lanoye
Het circus van de slechte smaak
door Jos Borré

Als er zich een nieuwe literaire generatie profileert in Vlaanderen is Tom Lanoye er het boegbeeld van. Hij is alomtegenwoordig als performer, en door de frisse en ongedwongen manier waarop hij voorleest uit eigen werk - hopelijk sluit het publiek hem mettertijd niet op in het imago van de literaire clown - gaat zijn reputatie hem overal vooraf: dit is nieuw in Vlaanderen. Maar Lanoye splijt de wateren met nog meer talent. Hij toonde zich eerder een onbevangen dichter in twee bundels en een zeer degelijk prozaïst in Een slagerszoon met een brilletje. In 1983 verscheen van hem reeds een bundel ‘helse kritieken’ Rozegeur en maneschijn, en zopas bundelde hij een aantal nieuwe satirische en polemische teksten in Het circus van de slechte smaak.

Hierin haalt hij met breed theatraal vertoon uit, enerzijds naar wat hij uitingen van slechte smaak vindt, of onkunde of stunteligheid in een zo dagelijkse frequentie dat niemand er nog stil bij staat (de bespreking in De Standaard van het werk van Hans Warren door Freddy de Schutter), anderzijds naar geconsacreerde culturele instituten als Jan Fabre of Johan Anthierens, wier kwaliteit door hun reputatie buiten kijf leek te staan.

Lanoye neemt soms onverwachte, zeer controversiële standpunten in met een ontwapenende branie: hij haalt met een ruime zwaai de idealen van de Groenen onderuit en keert zich tegen het ‘andere proza’ en zijn eminentste verdediger Hugo Bousset. Humor is zijn sterkste wapen. Lanoye maakt zich sympathiek en schaart de lezers

[p. 40]

achter zich door zijn durf: hij noemt namen, neemt mensen offensief op de korrel, zet ze voor schut. Het heeft iets van een afrekening, waarbij de toeschouwer achter de hand lacht met wie zo ludiek wordt toegetakeld. Daarbij relativeert Lanoye alles, met inbegrip van zichzelf. Als hij al eens terugvalt op zijn onmiskenbare intellectuele achtergrond, gaat hij er spoedig mee spotten. De uitspraak ‘Whatever is, is right’, eerst van Alexander Pope, wordt tien bladzijden verder aan Toulouse Lautrec toegeschreven. De ernst krijgt geen voet aan de grond.

Met hetzelfde overmoedige enthousiasme gaat Lanoye in zijn satirische Brieven aan Karel P. de logheid van de bureaucratie te lijf. Toen hij zich ertoe genoopt zag ‘een kleine zelfstandige’ te worden, schreef hij het ministerie van Cultuur aan om een apart statuut voor de beginnende auteur te krijgen, ‘omdat men bezwaarlijk een beginnend auteur kan gelijkstellen met een beginnend kruidenier: het schrijven van een boek of dichtbundel duurt nu eenmaal langer dan het fabriceren van worst’ (87-88). De correspondentie die daaruit voortvloeide is een mooi staaltje van een confrontatie van het individu met het staatsapparaat.

Doorheen de satire voel je nochtans wel dat Lanoye op dit vlak geen hogere ambities koestert dan een horzel in de nek van het bestaande bestel te zijn, of wat aan de verworvenheden en vanzelfsprekendheden erin te tornen. Je wordt gewaar dat zijn humor steeds gebouwd is op een diepe ondergrond van ernst; dat hij de eenmansgroteschoonmaakonderneming waarmee hij een nieuwe weg effent voor zijn generatiegenoten uitstalt als een circustent, maar dat het hem in wezen gaat om ‘gesublimeerd gemis’, om ‘een zachte, licht cynische wanhoop’ (40), motieven die hij in Hans Warrens werk herkent. Alleen de extraverte Lanoye is het boegbeeld van nieuw literair leven in Vlaanderen. Met wat daarachter schuilt haakt hij aan bij wat ook anderen beweegt.

Herman Brusselmans bij voorbeeld. Zijn vierde roman Heden ben ik nuchter gaat volgens de flaptekst over ‘vrouwen, drank en geluk, waarvan alleen het laatste ver te zoeken is’. Het leven van Eduard Kronenburg speelt zich af op een dorpsfeest in Iddergem, op een concert van Simple Minds en het ministerie van A & T in Brussel, waar hij werkt. Hij heeft enkele vriendinnen en schrijft tussendoor brieven aan zijn vrouw in het ziekenhuis, maar dat blijkt later een mystificatie te zijn.

[p. 41]

Zoals Prachtige ogen (1984) terugwees naar The catcher in the rye, roept deze roman ongegeneerd herinneringen op aan Wal ter van den Broecks Lang weekend (1968). De schrijver Herman Brusselmans verschijnt als personage in het boek, en naar het einde toe maakt zich van de alwetende verteller nog een ik-figuur los. De personages slenteren lusteloos door het leven, blijven onverschillig voor de absurditeiten die zich rond hen afspelen, en de auteur wil daar nog wel eens een schepje bovenop doen door zijn voorkeur voor het onsmakelijke het opvallendst te etaleren. Zo wordt de dagelijkse bodemloze zieligheid van het leven toegedekt met hilariteitverwekkende onzin.

Niets is heilig voor Brusselmans, behalve dat waarnaar steeds opnieuw verwezen wordt: ‘die onbestemde, diep in je ziel bijtende angst’ (66) waarvan het hoofdpersonage later zegt: ‘Mijn angst is mij heilig en dat is géén pose’ (87). Deze angst is de enige zekerheid, de laatste consistentie van zijn leven.

Al zit je te schateren van het lachen om Brusselmans' verrassende contrasten en genadeloos ontheiligende uitlatingen, je merkt ook bij hem spoedig op dat de humor wortelt in diepe treurnis en onontkoombare wanhoop. Soms ziet Kronenburg zich als ‘de majoor van het menselijk leed’ die ‘de mensheid wil bevrijden door zelf in de folterkamer te gaan staan’ (102).

Hier loopt dus ook nog een ‘redder’ rond. Maar hij is er zelf het ergst aan toe. Zijn vriendinnen (van wie er een Valium heet) proberen zijn angst en pijn wel te verdoven, maar ‘pijn kan je niet verlichten, hoogstens negeren’ (66). En weerwerk bieden, uitbreken, de opstand preken, de hoop cultiveren, dat deed men twintig jaar geleden, nu weet men wel beter.

Wellicht is Brusselmans met zijn stijl en visie de helderste vertegenwoordiger van een verloren, in hun leven ontheemde generatie van jonge Vlaamse schrijvers. Uitgeverij Kritak koos uit dat nieuw opwoelend talent een aantal ‘jonge goden’ en zette ze aan het schrijven van een verhaal. Het was natuurlijk onwaarschijnlijk dat deze dertien auteurs (naast Lanoye en Brusselmans ook Frank Albers, Frans Denissen, Joris Denoo, Rudi Hermans, Stefan Hertmans, Guido van Heulendonk, Bob van Laerhoven, Jan Lampo, Mare Mijlemans, Wim Neetens en Johny van Tegenbos) los van elkaar, in wat voor

[p. 42]

velen nog hun beginwerk is, een zelfde heldere levensvisie zouden ontvouwen, die typerend zou zijn voor een nieuwe generatie. Niettemin zijn er overeenkomsten en elkaar overlappende besognes aan te wijzen in een veelzeggende concentratie, die tot voorlopige vaststellingen uitnodigt.

Vooreerst valt de degelijkheid van deze teksten op. Je merkt eraan dat elke auteur er terdege voor is gaan zitten en niet zomaar - zoals ook gebeurt in Vlaanderen - vanuit de heup een prulletje op de machine gekletterd heeft. De uitgever heeft de teksten verder redactioneel begeleid (een degelijk beleid is niet evident in Vlaanderen en verdient een pluim), en zo is ontegensprekelijk een literair kwaliteitsprodukt tot stand gekomen, op zich al een hele steun voor de reputatie van deze auteurs.

Voorts gaat in een aantal van deze verhalen de thematiek de richting uit van de inwijding in de ‘gedempte wanhoop’ (ik pik de term uit de jongste roman van H.C. ten Berge), de kennismaking - soms via een erotische inwijding (Stefan Hertmans), soms via bewustwording (Johny van Tegenbos) - met een wereld waarin ‘miljoenen personages in duizenden gebouwen op honderden manieren gedurende tientallen jaren trachten af en toe gelukkig te zijn’, zoals Frank Albers het stelt (15), een inwijding in het besef van de mislukking van het leven. Het verwondert nog bijna dat er slechts één personage zelfmoord begaat, al is de zelfvernietiging na de vervoering ook het onderwerp in Lanoyes verhaal.

De revelatie van dit boek is de debuterende Mare Mijlemans, met een verhaal over een stuntelige poging van twee jongens om te ontsnappen aan de verplettering door het eeuwenoude, afbrokkelende instituut. Mijlemans schrijft een zeer eigentijdse taal, een mengeling van Angelsaksische pop-invloeden en krachtige metaforen, met een ondertoon van illusoire hoop en ingehouden treurnis. Bij hem ‘ruikt alles zoals het ruikt net voor het gaat rotten’, hij situeert zijn verhaal in een provinciestadje en dat ‘bevindt zich reeds in de verlengingen, leeft in geleende tijd’, zijn personages hebben heimwee naar ‘een tijd toen de uiterste verbruiksdatum nog niet was overschreden’ (134-135).

Ze zien blijkbaar geen toekomst meer voor zich, de ‘jonge goden’ en het ‘point of no return’ is kennelijk overschreden, het heeft geen zin meer te proberen de steven alsnog te wenden. Ze schreeuwen

[p. 43]

hun wanhoop niet ten hemel, ze gaan niet tekeer tegen wie er schuld aan zou hebben, nee, ze geven zich stijlvol en bijna ingetogen over aan de nederlaag. Alleen de taaisten onder hen verweren zich met grimmige humor.

Mooie jonge goden wordt wellicht een historische bundel. Er werd een representatieve verzameling jonge auteurs in samengebracht die straks, als ze elk hun eigen weg opgegaan zijn, uitgegroeide verwantschappen zullen herkennen aan de hand van hun gemeenschappelijk vertrekpunt.

‘De wanhoop van de jonge goden’. Uit De Morgen, 25 oktober 1986.
* ‘Dit is een leerrijk boek. Het nieuwe Vlaamse literaire talent dat hier te grabbel ligt, is immers niet alleen mooi en jong maar ook - en vooral - integraal mannelijk. (...)
Gelukkig hebben heel wat vrouwen in dit taalgebied lak aan hun literaire archetypen. Zij zwijgen niet maar schrijven. Het is hen geen zorg dat ze hun zogeheten vrouwelijkheid op het spel zetten. Laat hun mannelijke collega's er maar nachtmerries over hebben. En angst. Zij liggen er niet van wakker.’ (Kristien Hemmerechts in De Brakke Grond over Mooie jonge goden, 13 maart 1987)

* ‘Het vorige boek van Herman Brusselmans, De man die werk vond, is lang niet zo leuk als zijn nieuwe Heden ben ik nuchter.’ (Carel Peeters, Vrij Nederland, 13 december 1986)

* ‘Eigenlijk verdenk ik er Brusselmans van dat hij niet zoveel meer dan kwinkslagen te verkopen heeft, zelfs nu hij weer eens duidelijk heeft weten te maken dat humor de beste aspirine tegen een zieke geest is.’ (Jaap Goedegebuure, Haagse Post, 22 november 1986)

* ‘In Het circus van de slechte smaak is alles mogelijk. In de opwindendste nummers zit circusdirecteur Lanoye literaire lilliputters met de pletwals achterna en zaagt nietsvermoedende recensenten koelbloedig én elektrisch middendoor. Hij houdt zijn publiek in de ban als hij als een circusjongen tot hoog in de nok van de tent klimt voor zijn grote levensgevaarlijke evenwichtsnummer. Maar als hij later op de avond vermomd als clown verschijnt en, tussen enkele kwinkslagen door, levenswijsheden begint te debiteren, dan is het de hoogste tijd om huiswaarts te keren.’ (Eric Rinckhout, nrc Handelsblad, 21 november 1986)

Mooie jonge goden verscheen in oktober 1986 in een oplage van 2000 exemplaren. In januari van dit jaar volgde een tweede druk van 1000 exemplaren.
Heden ben ik nuchter van Herman Brusselmans beleefde een tweede druk, nadat het verscheen in oktober 1986.
Tom Lanoyes Het circus van de slechte smaak kwam uit in september 1986 in een oplage van 3000 exemplaren, een tweede druk volgt.