Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1985-86

[p. 134]

F. Springer
Quissama
door Jaap Goedegebuure

‘Als ik wil wegvluchten uit de rotzooi van elke dag, noem ik die namen zachtjes op. Ik ben een eerste klas geoefend escapist. Cape Farewell in Nieuw-Zeeland, Alice Springs in Australië, Mandalay in Burma, Bougainville in de Stille Zuidzee, ach, Bougainville.’ Aldus Tommie Vaulant, de gedesillusioneerde anti-held aan wie F. Springer zijn ‘gedenkschrift’ Bougainville wijdde. Aan het lijstje met paradijselijke wijkplaatsen ontbreekt nog één naam: Cox' Bazaar aan de Golf van Bengalen. Op die plek zal Vaulant tijdens het zwemmen verdrinken, de verteller achterlatend met de vraag in hoeverre zijn vermoeide vriend de dood bewust heeft gezocht.

Ook de hoofdpersoon van Springers nieuwe roman weet de Hof van Eden ergens te lokaliseren. Telkens wanneer King Velderman, een in Angola residentie houdende zakenman van middelbare leeftijd, het benauwd krijgt en door slapeloosheid wordt gekweld, vlucht hij naar het mooiste wildpark in zuidelijk Afrika. ‘Hij wou niet sentimenteel lijken, maar Quissama was voor hem meer dan een negenduizendzeshonderd vierkante kilometer groot natuurreservaat met elanden, olifanten, leeuwen, ja, ook leeuwen, onafzienbare vlakten met wuivend papyrusriet, grillig slingerende rivieren, spectaculaire bospartijen, bloemen met de onmogelijkste kleuren. Als hij daar ronddwaalde, ieder ogenblik de kans op een ontmoeting met groot wild, oog in oog met de gevaarlijke natuur, dan werd hij van een bijna religieus gevoel vervuld! Dan dacht hij na over god en de duivel, over de zinloosheid van onze rat-race op aarde en over onze woorden die leeg zijn en onze nietige gedachten.’

Zonder dat ik iets wil verklappen van de spannende climax waarmee een onschuldige dagdroom zich ontwikkelt tot een gruwelijke, maar ook grootse hallucinatie, heb ik toch al laten doorschemeren dat er tussen Bougainville en Quissama allerlei parallellen bestaan. Net als in ieder werk van Springer hebben we hier te doen met een raamvertelling. Een ik-figuur neemt het woord en introduceert vervolgens

[p. 135]

een tweede personage dat van tijd tot tijd het verhaal overneemt. In zijn vorige roman had Springer deze rudimentaire en oeroude vertelvorm enig eigentijds raffinement meegegeven door het relaas van de ik af te wisselen met fragmenten uit de dagboeken van Tommie Vaulant en zijn grootvader. ‘Modern’ aan Bougainville was dat de verschillende onderdelen niet vloeiend in elkaar overgingen, maar waren gemonteerd tot een documentair aandoende collage, een poging tot reconstructie van Vaulants biografie.

Met Quissama is Springer teruggekeerd tot zijn vertrouwde procédé. De verteller maakt zich bekend als Charles Enders, sales manager, en neemt ons mee naar de plaats waar een belangrijke episode uit zijn leven zich heeft afgespeeld, na ons in het kort op de hoogte te hebben gesteld van zijn wedervaren tot dan toe. Toneel van handeling is de voormalige Portugese kolonie Angola, een ontwikkelingsland dat als braakliggend afzetgebied wordt ontdekt door de firma waarvoor Enders werkt. Hoewel hij steeds heeft gepioneerd in Latijns Amerika, valt de keus bij het zoeken naar de man die de Afrikaanse markt moet openbreken op hem. Hij heeft immers meer dan eens laten zien hoe dergelijke klussen opgeknapt moeten worden en beschikt bovendien over een gedegen kennis van het Portugees.

Toch begint Enders met een duidelijke tegenzin aan zijn missie. Zo langzamerhand is hij van de leeftijd waarop men verlangt naar een rustige stoel aan de directietafel, en hij aanvaardt de opdracht alleen maar onder druk van de complimenten die hem worden toegezwaaid. Nog eenmaal zal hij, eenzaam jager op groot wild, een grote slag slaan.

Maar zoals dat ouder wordende jagers wel vaker overkomt, vertrouwt Enders net iets te veel op de handigheid en het geluk waarmee hij het zo ver in de hiërarchie van het bedrijf heeft geschopt. Eenmaal geland in de Angolese hoofdstad Luanda blijken de minutieuze voorbereidingen op de reis bitter weinig te hebben uitgehaald. Met name de hotelreservering is een waardeloos vodje papier. Precies op het moment dat Enders als verdacht en ongewenst vreemdeling gearresteerd dreigt te worden, krijgt hij hulp van een landgenoot die toevallig op het vliegveld van Luanda aanwezig is. Het is de routinier King Velderman, ‘zo te zien het bekende verweerde type van de tropenblanke dat in alle afgelegen negorijen voorkomt. Een beetje onuitstaanbaar, want op iedere vraag over lokale toestanden had dat slag kerels een antwoord en tegenspraak duldden zij niet.’

[p. 136]

Enders' aanvankelijke reserves slaan alras om in tomeloze bewondering. King, een ware king of live die niet alleen als zakenman maar ook als levensgenieter de dingen naar zijn hand weet te zetten en daar op sappige wijze over kan vertellen, wordt binnen de kortst mogelijke keren Enders' betere ik. De rol van alter ego past hem des te beter als blijkt dat hij en Enders elkaars tweelingbroers zouden kunnen zijn. Hun leeftijd, kleren en carrières zijn voor een belangrijk deel dezelfde. Geen wonder dat Enders, die zijn intrek heeft genomen in het huis van zijn beschermer en van daaruit het handelsterrein begint te verkennen, ondertussen genietend van diens verhalen en whisky, zich steeds meer met het ideaalbeeld gaat identificeren. Bij het schrijven van de rapporten aan de directie in Nederland betrapt hij zich erop hoe de zakelijke stijl van weleer heeft plaatsgemaakt voor een jolige verteltrant à la King, doorspekt met Engelse en Portugese kreten.

Merkwaardig in die rapporten is dat Enders zijn gastheer er ongenoemd laat. Want hoewel King menigmaal hand- en spandiensten verleent om de zakelijke onderhandelingen beter te doen vlotten, is hij voor Enders in de eerste plaats de verteller die in en door zijn verhalen tot een haast legendarische gestalte uitgroeit. Stilaan ontstaat er een geritualiseerd rollenspel, dat avond aan avond wordt opgevoerd, met King als de held die zijn leven in stukjes en beetjes de revue laat passeren, en Enders als de biograaf die de zakelijke administratie afraffelt om zich daarna te wijden aan zijn voornaamste taak: het boekstaven van Kings roemrijke daden.

Zo zijn de verhoudingen tussen hoofd- en bijfiguur al na een kleine twintig pagina's omgekeerd. Bovendien heeft zich nog een andere verschuiving voorgedaan. Terwijl Enders van gestalte tot schaduw wordt, ontwaakt in hem de schrijver en daarmee ook de creatieve fantasie. Aan het slot van het boek ziet hij King zelfs in situaties waarover deze hem nooit iets heeft verteld. En wanneer hij ergens uitroept ‘literatuur, wat moet ik met literatuur’, dan doemt daar plotseling de echte schrijver op die zijn personage ironisch in het zonnetje zet.

Minstens zo ironisch, want balancerend op de scheidslijn tussen fictie en werkelijkheid, is het waarheidsgehalte van Kings verhalen. Daarin valt alle aandacht op een zekere Pauline, wier foto op het bureau van de meester-verteller prijkt. Wanneer Enders het portret voor het eerst ziet, vergelijkt hij het hardop met de plaatjes van vooroorlogse filmsterren, ‘ongenaakbare droomfiguren, zoete kleuren, ingesloten in

[p. 137]

pakjes sigaretten’. King reageert daar nogal stekelig op, want voor hem vertegenwoordigt Pauline de realiteit van vrouw en minnares. Uiteindelijk zal een derde personage, de schilderachtige crack-up graaf Platen (die, o ironie van de literatuurgeschiedenis, nog geparenteerd blijkt te zijn aan de gelijknamige Duitse dichter) het weefsel van ware historie en hersenspinsel ontwarren. Begonnen als een ouderwets, luchtig getoonzet Springer-verhaal, over het wel en wee van dollarhunters, diplomaten, drinkebroers en duvelstoejagers, dat zich gewoontegetrouw afspeelt onder de tropenzon, groeit Quissama uit tot een geschiedenis van de verbeelding, die de vermoeide en sceptisch geworden dromers als King en Enders een tijdelijke schuilplaats biedt. Dat zo'n paradijs soms kan veranderen in een oord der verschrikking wisten we al uit Bougainville. Wie Quissama leest zal zien dat de afloop van het avontuur in het wildpark al wordt gespiegeld in een van Kings verhalen. Met een Franse consul-generaal heeft hij ooit een reis gemaakt naar de tempels van Ankor Vat, gelegen in de oerwouden van Cambodja. Wat een kunsthistorische excursie op hoog niveau had moeten worden, eindigde in een sentimental journey. Ook nu komt er van de verwachte ervaringen met het hogere weinig terecht, want de tweelingbroers krijgen gezelschap van een Belg en zijn harem, die de duivel van de branie in King doen varen.

Springer, die lange tijd gold als onderschat, maar met Bougainville doordrong tot een publiek van tienduizenden, is - als wilde men hem toch vooral maar een plaats in het letterkundig Pantheon geven - met allerlei andere schrijvers vergeleken, van Hans Vervoort tot Willem Elsschot. Daar zit iets onrechtvaardigs in, zeker als er bedacht wordt hoe karakteristiek en onvervreemdbaar thematiek en stijl van deze auteur zijn. Springer is Springer, wat onder andere wil zeggen dat ik zijn nieuwe boek met een steeds prettiger gevoel van herkenning heb gelezen.

‘Een schuilplaats voor dromers’. Uit Haagse Post, 4 januari 1986.
* ‘Quissama is een meeslepend geschreven relaas dat de stijl van de bittertafel zowel hanteert als ironiseert, dat langs de randen van de sentimentaliteit ontroert en de lezer achterlaat met een diep gevoel van melancholie over zoveel vergeefsheid in een zo grote, lege wereld en met een personage dat steeds intrigerender vormen aanneemt.’ (Robert Anker, Het Parool, 20 december 1985)
* ‘Maar onder dat alles blijft de lichte, onderhoudende verteltrant onverstoorbaar voortgaan, met aan het eind nog een grappige dronken Duitser en een

[p. 138]

aardige slotzin die alles op losse schroeven zet. De lezer is dan zo aangenaam beziggehouden dat het pas achteraf helemaal tot hem doordringt dat het boekje hem niet in de koude kleren is gaan zitten.’ (Aad Nuis, de Volkskrant, 13 december 1985)
Quissama stond zeven weken in de Libris Top-tien van de meest verkochte boeken.