Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1985-86

J.J. Peereboom
Honkman's reizen
door Tom van Deel

J.J. Peereboom is een wat teruggetrokken figuur in onze letteren. Hij heeft weinig geschreven, althans gebundeld, en dat weinige is ook niet erg opvallend te noemen. Elke vorm van spektakel is hem vreemd en aangezien een beetje daarvan de bekendheid nooit schaadt, lijkt mij de liefde voor zijn werk tot dusver aan de happy few voorbehouden.

In Hollands Maandblad is al jaren van zijn hand een ‘Journaal’ te lezen, bestaande uit overpeinzingen, korte anekdotes, willekeurig elkaar opvolgend en van toon onmiskenbaar eigen. Het is zuinig proza, dat geen haastige lezer verdraagt, maar het juist moet hebben van iemand die stijlgevoelig, ironisch en melancholiek genoeg is om Peerebooms geciseleerde overwegingen te volgen. De teruggetrokkenheid,

[p. 111]

ik zou haast zeggen de verlegenheid van dit proza maakt het hoogst bijzonder. Een keuze uit de journaalfragmenten is verzameld in het boekje Ik ben niets veranderd (1978), terecht in de mooie serie Privé-Domein.

Maar niet alleen als dagboekschrijver, ook als verhalenschrijver liet Peereboom van zich horen, overigens alweer zonder dat het opviel. Hij bundelde zijn fictionele werk op de korte baan in De gravin van Loosdrecht (1979). Ik meende dat hij in het journaalgenre toch eigenlijk schreef zoals hij dat het beste kan: introvert, op verfijnende formulering uit, en dat het min of meer verzonnen verhaal hem niet genoeg armslag gaf. Die mening moet ik herzien nu Peereboom, nogal verbluffend, met een dikke roman is gekomen, getiteld Honkman's Reizen. Een dagboekschrijver die een roman schrijft, wat moet daarvan terechtkomen?

Honkman's Reizen is een verrukkelijk boek. Het is, alweer, ongeschikt voor wie snel wil lezen, daar schrijft Peereboom ook hier te veel voor op de vierkante centimeter. Anderzijds heeft de roman, in het groot gezien, een opbouw die uitnodigt tot doorlezen en niet blijven verwijlen bij al die aantrekkelijke details. Dat Peereboom in staat is zo'n brede samenhang te veroorzaken, geheel in strijd met het dagboekprincipe, wekt bewondering.

Honkman is van het boek de centrale figuur. Hij is, zoals zijn naam al zegt, een man die niet van verandering houdt en blijft zitten op de plek waarop hij zit, nu al twintig jaar. De posities die hij in het bedrijf aso inneemt zijn ook danig geconsolideerd, al rommelt er wat nu een chef verdwijnt en er dus verschuivingen zullen optreden. De Haarlemmer Honkman lijkt evenwel van buitenaf gezien weinig initiatiefrijk, van binnen pijnigt hij zich af met de vraag: wie zou ik anders willen zijn, welke andere Honkmannen zijn er denkbaar? Hij is in de veertig en staat, kortom, op het punt zijn leven een radicale wending te geven.

Rondom Honkman heeft Peereboom verschillende andere personages gegroepeerd: zijn vrouw, haar vriendin, een hond, twee vrienden, zakenrelaties, iemand in Enschede, enzovoort. In het eerste hoofdstuk introduceert hij ze allemaal en typeert hij Honkman ook als een durfloze, maar inwendig om verandering smekende man. Het tweede hoofdstuk zet ons dan op het verkeerde been, want weliswaar treedt Honkman erin op en heet zijn vrouw ook Saskia en komen er ook de

[p. 112]

namen in voor uit Honkmans kring, maar de situering verschilt en ook blijkt Honkman een andere Honkman te zijn.

Zo gaat dat, om en om, met de hoofdstukken door; steeds wordt het verhaal van de echte Honkman onderbroken door een verhaal waarin denkbeeldige Honkmannen figureren. Zo wordt Honkman voorgesteld als contactpersoon, verzekeringsagent, kasteelheer, terrorist - vermommingen die Peereboom in staat stellen steeds andere registers open te trekken, want er zijn steeds andere sociale milieus mee gemoeid.

Het grappige, en knappe, is dat het totaal aan spelers binnen de roman hetzelfde blijft, en bij verandering van Honkman mee verandert in een richting die voor het verhaal goed uitkomt. Heb je eenmaal een paar van die transformaties gelezen en gemerkt hoe Peereboom daarin, bij voorbeeld, telkens een groen truitje weet te verwerken, dan is bij het volgende verhaal over een denkbeeldige Honkman onderdeel van de aardigheid dat er een groen truitje wordt verwacht, op een of ander moment.

De gedroomde Honkmannen zijn wel anderen dan Honkman zelf, maar ze heten toch ergens ‘halfvertrouwde alternatieve Honkmannen’. Ze trekken kanten door die al in aanleg in Honkman aanwezig zijn. De kasteelheer drukt zijn hang uit naar rust, aangename verpozing, teruggetrokkenheid en rijkdom; de terrorist is een tegengesteld alter ego, een uitdrukking van onderdrukte agressie in de echte Honkman, waar het doorlopende verhaal ook genoeg voorbeelden, zij het minder ernstig, van geeft.

‘Stel je voor dat je alleen jezelf was,’ denk Honkman. Deze roman maakt werkelijkheid van deze gedachte. Ik geloof dat Peereboom het wil doen voorkomen dat de verzonnen Honkmannen ook werkelijk ‘verzinsels’ zijn van Honkman zelf, aangezien deze aan het eind rept van ‘het verslag (...) van mijn leven en verzinsels in het afgelopen half jaar’. Het zou kunnen, Honkman vertelt zijn eigen verhaal in de eerste persoon en de verhalen van zijn alternatieven in de derde persoon.

Hoe loopt een boek als dit af? Ik moet zeggen dat ik niet gedacht had dat Honkman op de laatste bladzijden werkelijk zou ingaan op de mogelijkheid zijn leven te veranderen. Hij stapt daar maar liefst op het vliegtuig naar Saoedi-Arabië, om te zien of een betrekking daar hem aanstaat. Ik had gemeend dat het meer bij het geschetste karakter van Honkman had gepast wanneer hij tenslotte gewoon

[p. 113]

Honkman was gebleven, maar kennelijk wilde Peereboom hem nu eens echt de deur uit hebben. Aan de melancholieke, structurele kant van het boek doet deze slotverrassing trouwens weinig af.

Peereboom zou het verdienen wanneer Honkman's Reizen wat meer aandacht kreeg dan zijn overige werk. Het boek zit sterk in elkaar, is geestig, zorgvuldig geschreven, met veel gevoel voor zelfhekeling, en vooral de talloze dialogen erin zijn ronduit meesterlijk. Ze zijn dikwijls beknopte samenvattingen van onze omvangsvormen en verloochenen niet dat daar een droefgeestige kant aan zit.

‘Stel je voor dat je alleen jezelf was’. Uit Trouw, 21 november 1985.
* ‘Peerebooms romanconceptie is in zekere zin gewaagd te noemen: een romanpersonage beleeft “werkelijkheid” en “verbeelding”. Maar het concept werkt hier niet: de “anti-held” wordt bij Peereboom niet gered door zijn schepper. (...) Peereboom creëert nergens een werkelijke spanningsrelatie tussen droom en werkelijkheid van zijn personage. Honkmans werkelijkheid is een cliché, Honkmans dromen zijn vluchtig als de lucht.’ (Frans de Rover, Vrij Nederland, 23 november 1985)
* ‘Hij heeft een buitengewoon levendige roman gemaakt. Er komt een groot aantal spitse beschrijvingen en scherpe dialogen in het boek voor, waarbij ik, tegen mijn gewoonte, hardop heb zitten lachen.’ (Reinjan Mulder, nrc Handelsblad, 19 november 1985)
Honkman's Reizen zal ook gaan verschijnen in de reeks ‘Schrijvers van nu’ van de eci.