Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1985-86

[p. 95]

Marga Minco
De glazen brug
door Aleid Truijens

Het leven gaat door. Bijna ieder schrijversoeuvre is te herleiden tot één forse gemeenplaats, maar het kleine stapeltje novellen en verhalen van Marga Minco laat zich in geen enkele andere formulering samenvatten dan in deze ‘frase van de eerste de beste dagsluiter’, in de woorden van een van haar personages. Het leven gaat onverstoorbaar zijn gang, de dood ook. Wie er aan welke zijde van de grens zal staan als de dood even te veel kans krijgt, wordt bepaald door een slordige greep van het toeval. Alle hoofdpersonen in het werk van Marga Minco zijn door een stom geluk - als het die naam verdient - ontsnapt aan een lot dat ook voor hen bedoeld leek, als enigen overleefden zij de oorlog, al hun familieleden en vrienden werden gedeporteerd. Voor Frieda Borgstein uit De Val, Sepha uit Een leeg huis, en het meisje dat in Het bittere kruid haar verhaal vertelt, zijn de herinneringen aan vijf oorlogsjaren uitgangspunt, toetssteen en rechtvaardiging voor alles wat zij in hun verdere leven ondernemen. Zij voelen zich schuldig, omdat zij er nog zijn. Al weten ze dat zij geen spoor van een verklaring voor het gebeurde zullen ontdekken, het is hun plicht tegenover hen die er niet meer zijn om de eredienst van het verleden in stand te houden.

Ook Stella, de vertelster in De glazen brug, dat de cpnb in 1986 aanbood als boekenweekgeschenk, is in de oorlog al haar familieleden en vrienden kwijtgeraakt. Pas na twintig jaar durft ze een oud plan ten uitvoer te brengen: ze brengt een bezoek aan een dorpje in Zeeuws-Vlaanderen. Daar woonde en stierf Maria Roselier, de vrouw die haar tijdens haar onderduiktijd een valse naam en een nieuwe identiteit verleende. Niet als Stella, maar als Maria werd zij verliefd op Carlo, een jongen uit het verzet, die ook niet zo heette. Carlo moet zij bijschrijven op haar lijstje verdwenenen.

Als zij weer Stella mag heten, is ze zichzelf al kwijtgeraakt. Zij hoeft niet meer van het ene naar het andere onderduikadres te sjouwen, maar doet dat nu vrijwillig; als vertegenwoordigster van een uitgever reist ze door het land, om maar nergens te hoeven aarden. Al-

[p. 96]

leen het verleden telt. Haar huwelijk loopt stuk omdat zij haar herinneringen niet met haar man kan delen; minnaars komen en gaan als zij de vergelijking met Carlo niet kunnen doorstaan.

Stella gelooft niet in mystieke oorzaken voor haar overleving. Twee keer liet het toeval haar in leven. Op het moment dat haar ouders worden weggehaald is zij op de school waar ze werkt, ze treuzelt wat met weggaan: ‘Meer dan een half uur bleef ik in de school. Ik weet niet waarom; ik had geen enkel voorgevoel, geen enkel vermoeden. (...) Om half vijf hadden ze een aantal huizen, waaronder dat van mijn ouders, leeggehaald. Waarschijnlijk zat ik op dat moment de vijfcijferige vermenigvuldiging na te rekenen en te bekijken of de uitkomst deelbaar was door dertien. Dat bleek niet het geval.’

Zij is er wel bij als haar oom en tante, bij wie ze in huis woont, worden meegenomen, er ligt geen enkel plan gereed; instinctief kiest ze voor een vlucht via het dak.

Waarom is het juist zo gegaan en wanneer had ze kunnen ingrijpen? Anders dan de hoofdpersoon in Het bittere kruid en Een leeg huis, voor wie de wonden nog te vers zijn, stelt Stella voorzichtig deze vragen. Er vielen steeds meer open plekken in haar omgeving, maar hoe groot het onheil zou zijn kort niemand vermoeden. Het leven van alledag bood geen symbolische vingerwijzingen, geen waarschuwingen voor de goede verstaander. Later dringen zich pas de beelden op die zich achteraf laten interpreteren als metafoor.

Zo'n metafoor is voor Stella het enige beeld dat zij van haar vader bewaart, de man die aarzelt de ‘glazen brug’ over te lopen. Toen het beeld nog werkelijkheid was, was het er één uit de vele. Vader en dochter lopen door de vrieskou. Zij zijn naar een opkoper geweest met wat sieraden. Ze hadden gehoopt via de man aan een onderduikadres te komen, maar dat was mislukt. Voor een beijzelde brug blijft de vader staan. Het meisje is al aan de overkant. ‘Zoals hij daar stond, bewegingloos, in zijn donkergrijze jas met zijn grijze hoed op, scheen het me toe dat mijn vader meer dan die paar meter van mij verwijderd was, erger, dat hij afstand van me genomen had, me niet langer zag.’ De glazen brug voert naar de dood. ‘Kom, we moeten eroverheen, zei mijn vader.’ Vaak zal Stella zich afvragen of hij in leven gebleven was als hij terug naar de opkoper was gegaan.

De afwezigheid van iedere toespeling op angst en verdriet is de kracht van het vroege werk van Marga Minco - wie het allerergste benoemt, zal het ongewild tekort doen. Dat die verhalen over niets an-

[p. 97]

ders gaan dan verlatenheid en onmacht komt doordat we weten dat ze geschreven werden door iemand die zeker was van de afloop. In kale, beschrijvende zinnen tekent zij het leven dat doorgaat; iemand brengt een oude tante een boterkoek, ineens is de tante er niet meer; kinderen zijn blij dat zij iets van de wereld gaan zien en schaffen opgetogen mooie kampeerbekers aan; de tante zegt monter ‘best mogelijk dat ik nog eens een reisje ga maken’. De tijd legde over argeloze uitspraken een schaduw van dramatische ironie: zij wisten nog van niets.

In De val en ook nu in De glazen brug is meer ruimte voor analyserend commentaar; het is nu tijd om de vraag naar de ware toedracht van de gebeurtenissen te beantwoorden. Marga Minco's stijl is even sober en weinig ‘literair’ als vroeger, maar zij bereikt niet meer het beklemmende effect dat ontstond door weglating. Voor mij heeft haar werk daardoor iets aan kracht ingeboet. De bittere ironie die de vroegere verhalen van buitenaf kregen opgelegd, is vervangen door het meer voor de hand liggende cynisme in de stem van de vertelster. Over een man die altijd erg netjes op zijn kleren was, schrijft zij: ‘Met versgeperste broeken zijn ze in de overvalwagens gestapt. Herman zal er met voldoening naar hebben gekeken. Zó hoorde je op reis te gaan. De scherpe vouwen hielden het nog wel een tijd - althans, zolang ze ruim konden zitten.’

Of De glazen brug een classic wordt voor komende generaties middelbare scholieren, kan ik niet voorspellen. Het heeft met Oeroeg van Hella Haasse en Somberman's actie van Remco Campert, de twee beste boekenweekgeschenken tot nu toe, in ieder geval de schijnbaar eenvoudige, heldere constructie en de directe stijl gemeen. Een gelukkige keus van de cpnb: een boek dat iedereen kan begrijpen, maar dat niet iedereen geschreven kan hebben.

‘Schuld en toeval’. Uit nrc Handelsblad, 14 maart 1986.
* ‘Zonder noemenswaardige overgangen springt zij van heden naar verleden en terug en het is aan de lezer om de verbindingen te leggen. Op de achtergrond van het verhaal verschijnt langzaam een patroon van dingen die niet of nauwelijks worden genoemd, maar waar het wel op blijkt aan te komen. Marga Minco is in deze novelle weer een meester in het toedekken van vreselijke feiten en gebeurtenissen, nadat ze eerst een tipje van de sluier heeft opgelicht.’ (Carel Peeters, Vrij Nederland, 15 maart 1986)
* ‘Door dat alles geven metaforen als de brug aan haar proza een heel natuurlijk aandoende dieptewerking.

[p. 98]

Achter die schijnbare argeloosheid gaat ongetwijfeld een grote artistieke zelfbeheersing schuil: ik ken weinig schrijvers die er zo zorgvuldig voor waken dat ze niet tussen de stof en de lezer in komen te staan.’ (Aad Nuis, de Volkskrant, 7 maart 1986)
Marga Minco schreef De glazen brug, op verzoek van de Stichting cpnb, voor de 51ste Boekenweek. Dit Boekenweekgeschenk 1986 werd gedrukt in een recordoplage van 460000 (vorig jaar 385000 exemplaren van Somberman's actie van Remco Campert). De cpnb is van plan literaire schrijvers te blijven vragen voor het maken van het Boekenweekgeschenk, zoals dat de laatste drie jaar al gebeurde (in 1984 schreef Maarten 't Hart De ortolaan in deze reeks).