Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1985-86

[p. 88]

Vonne van der Meer
Het limonadegevoel en andere verhalen
door Robert Anker

Toen zich onder de debutanten van de afgelopen jaren een opvallend groot aantal vrouwen bevond, had de literatuur-journalistiek er weer een onderwerp bij om de kolommen mee te vullen: ‘Vormen ze een groep, een stroming of is het gewoon toeval? hp over de meisjes van de jaren tachtig.’ Onzin natuurlijk. Marja Brouwers, Tessa de Loo, Marijke Höweler, Hermine de Graaf - ik heb in hun boeken geen typisch vrouwelijke thematiek of perspectief kunnen ontdekken.

Met het debuut van Vonne van der Meer, Het limonadegevoel en andere verhalen, ligt dat een beetje anders, alleen al door de onderwerpen: miskraam, het kopen van lingerie, vrouw betrapt haar man op porno, vrouw doet alsof ze zwanger is om mediterrane mannen op afstand te houden, enzovoort.

Deze opsomming klinkt nogal anekdoterig en daarom haast ik me te zeggen dat Vonne van der Meer een schrijfster is van het Revisorachtige type, wat hier vooral wil zeggen dat de nadruk minder ligt op een beschrijving van de werkelijkheid dan op de houding die de personages daartegenover willen (niet willen, niet kunnen, niet durven enzovoort) aannemen.

De verhalen geven een soort tweede fase weer: reflectie op wat er gebeurt (gebeurd is). De vrouwen beredeneren hun door bepaalde gebeurtenissen gewekte emoties, wat vaak veranderende standpunten en wisselende nuances oplevert. Daarom zijn deze verhalen nog veel minder dan andere goed na te vertellen.

Het titelverhaal is om verschillende redenen interessant. Pornografie wordt altijd met mannen verbonden; hoe vrouwen er tegenover staan is nogal onduidelijk. De ‘ik’ is drie jaar getrouwd met Cas en in verwachting van haar eerste kind.

Dat zij Cas' tweede vrouw is, versterkt het idee van een wankel evenwicht. Terwijl ze de kinderkamer in orde maken, ontdekt zij een

[p. 89]

pornografische afbeelding die haar zeer verwan - niet de afbeelding, maar het feit dat haar man zich daar blijkbaar van bedient. Jaloezie? Schoot ze tekort? Wat verborg hij allemaal nog meer voor haar?

Haar eigen erotisch gevoel noemt ze van kindsbeen af ‘het limonadegevoel’. Moet zij hem nu, terwille van het evenwicht, vertellen over háár fantasieën? Ze besluit dat inderdaad te doen, maar daarna kan ze toch maar slecht wennen aan het idee dat de een de ander in zijn/haar fantasieën eigenlijk buitensluit.

Al met al is mij nog steeds niet duidelijk geworden hoe vrouwen tegen pornografie aankijken. De man met wie Vonne van der Meer getrouwd is (althans samenleeft), Willem Jan Otten, heeft in zijn essay, ‘Denken is een lust’ de volgende hypothese opgeworpen: de vrouwelijke pendant van de pornografische zucht is ‘buiten zichzelf te gaan staan, en zichzelf voor te stellen als een ander, door een blik van (gepostuleerd mannelijke) begeerte op zichzelf te werpen.’ Dat wil zeggen: voor de spiegel, terwijl ze zich opmaken. Overigens gaat zijn essay vooral over een man als Cas: waarom hij doet wat hij doet.

In een aantal van de verhalen is het vrouwelijk personage behept met het verlammende gevoel steeds door andere mensen waargenomen te worden. Bij voorbeeld in ‘Angst voor de achtbaan’ waar ze zichzelf zo'n buitenstaandersblik heeft eigen gemaakt: ‘Mijn eigen aanblik - het naakte kippevel, de witte huid op het witte bed en altijd, zomer of winter, muggebeten - stond me tegen.’

Ze wil een mooi nachthemd kopen en haar schaamte daarvoor overwint ze tenslotte in de anonimiteit van een warenhuis, waar hij plaats maakt voor een andere: ‘Potsierlijk voelde ik me, in plaats van verleidelijk.’ Als ze bij de kassa afrekent, wordt ze gefixeerd door een jongen van twintig, die volgens haar zo het zijne denkt van deze vrouw van midden veertig, van ‘de dunne schouderbandjes, de diep uitgesneden rug, de splitten van het hemd’.

Ze raakt echter niet in verwarring, maar hoopt, vermoedt zelfs dat hij haar zal volgen.

In ‘Take me to the bullfight’, naar mijn smaak het beste verhaal, reist een gescheiden vrouw voor een vakantie naar Portugal en bindt zich een kussen voor om aan het vreselijke gestaar van de mannen te ontkomen. Dat kussen is een heel gedoe en brengt nogal wat complicaties met zich mee. Bovendien blijken de Portugese mannen niet zo lastig en tot overmaat van ramp wordt een Deense jongeman verliefd op haar, maar nu kan ze haar vermomming met goed fatsoen niet

[p. 90]

meer van zich afzetten. Volgt een heel mooi slot.

Het is een wat langer verhaal dat een zekere spanning niet ontzegd kan worden, wat ook geldt voor het titelverhaal en voor ‘Rook’, waarin het vrouwelijk personage, een regisseuse, bedreigd wordt door een onbekende, die haar muren volkalkt met verwensingen en haar ramen ingooit. De politie kan er niets aan doen, ook niet als de identiteit van de dader bekend is, wat ik niet helemaal overtuigend vind. Het gaat om iemand van vroeger die zij zich vrijwel niet kan herinneren en die een geschift soort wrok tegenover haar heeft ontwikkeld welke een verwoestende uitwerking op haar leven heeft. Tegen de tijd dat de lezer zich begint af te vragen waarom ze niet verhuist (als de politie toch niets kan doen), komt ze zelf met een verklaring daarvoor die ik niet zo sterk vind. Zij zelf waarschijnlijk ook niet, want ze eindigt met de retorische vraag dat ze zich toch niet kan laten wegpesten. ‘Nou ja, zolang je er nog van geniet,’ is het antwoord van haar gesprekspartner, die weliswaar een gevluchte Rus is, maar ook dat geeft het verhaal niet de verrassende wending die wellicht beoogd was.

Ik bedoel niet dat het een slecht verhaal is, maar dat het - hoe zal ik het zeggen - niet scherp genoeg is, als een foto die bij uitvergroting haar scherpte kan verliezen, doordat de fotograaf, achteraf, een beetje naast zijn onderwerp heeft gefocust, of heeft ingesteld op iets dat bij nader inzien niet het echte onderwerp was.

Is Het limonadegevoel daarmee ‘een onrijp, maar hoopgevend debuut’, zoals dat vroeger wel heette? De eerste kwalificatie is te sterk, maar de tweede zeker te zwak, want daarvoor hebben deze verhalen veel te veel sterke kanten: de nieuwsgierige houding van de auteur tegenover het materiaal, de wens een vrouwelijk perspectief vast te leggen, een uitstekend waarnemingsvermogen, vooral van bewustzijns-processen, een sterk gevoel voor compositie (zoals gezegd: een aantal verhalen is echt spannend om te lezen) en een voortreffelijke stijl, met sterke beelden. Eigenschappen die alle op gelukkige wijze samenkomen in het prachtige slotverhaal ‘Take me to the bullfight’.

‘Ik kort het niet uit mijn hoofd zetten, verscheuren als aantekeningen waarvoor je je al te zeer schaamt. De snippers zouden elkaar toch weer vinden, één bladzij worden die 's nachts voor mijn ogen zweeft.’ Zo'n zin zul je bij veel ‘meisjes van de jaren tachtig’ niet vinden.

[p. 91]

‘Beredeneerde emoties, veranderende standpunten’. Uit Het Parool, 15 november 1985.
* ‘Ik geloof dat er twee bezwaren mogelijk zijn tegen dit debuut. In de eerste plaats neigt Vonne van der Meer ertoe om nogal spectaculaire plots te willen bedenken. (...) En bovendien moet ze misschien beseffen dat niet alle verhalen altijd hoeven te gaan over verwachting en verraad. In de tweede plaats neigt Vonne van der Meer tot al te lapidair taalgebruik. (...) Maar ondanks deze twee bezwaren vind ik de verhalen bepaald boeiend.’ (Maarten 't Hart, nrc Handelsblad, 27 september 1985)
* ‘Literatuur is er om de clichés te verpulveren. In dit opzicht alleen al maakt Vonne van der Meer een goed debuut (over het titelverhaal, red.). (...) Het zou overdreven zijn te concluderen dat met Vonne van der Meer een echt belangrijk schrijfster is opgestaan. Daarvoor vind ik de spankracht in sommige verhalen toch nog wat te gering en is ook de visie te bescheiden uitgewerkt. Maar onderhoudend, mooi en helder schrijven, een eerlijke visie verkondigen en vooral ook met een reflectief vermogen behept zijn dat nergens tot stijfheid leidt, dat zijn toch benijdenswaardige eigenschappen die Vonne van der Meer maken tot een auteur om met respect te volgen.’ (Wam de Moor, De Tijd, 27 september 1985)
Vonne van der Meer kreeg voor haar debuut de G.J. Lubberhuizen-prijs in mei 1986.