Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1985-86

Rutger Kopland
Voor het verdwijnt en daarna
door Peter Nijmeijer

Voor het verdwijnt en daarna van Rutger Kopland begint heel vertrouwd. ‘Het blijft en het blijft maar, het gaat niet voorbij’ heet het in de eerste regels van het eerste gedicht, ‘Baai’, in die typische, met de deur in huis vallende Kopland-stijl. In de regels erna wordt ook aangegeven wat maar niet voorbij wil gaan: de herinnering aan een

[p. 85]

baai met zijn gele strand, blauwgroene zee, grijzige bergen en erboven ‘een dun, lila, oudgeworden licht’. Het lijkt wel een beschrijving van een geretoucheerde ansichtkaart, er is geen mens te zien en niets beweegt.

Die indruk wordt versterkt door de tweede strofe van ‘Baai’. ‘Destijds,’ staat er, was er nog beweging in de baai, en juist die beweging wordt ‘geluk’ genoemd. Maar het eind van het gedicht laat zien wat er gebeurt wanneer er een poging wordt gedaan om dit moment van geluk vast te houden:

Blijft over iets roerloos, een moment waarin
het strand verlaten is, de zee stilgevallen,
de ankerkettingen zwijgen, het licht dat oude
lila houdt, en niets verdwijnt - waarin
de baai daar ligt zoals hij is, voorgoed,
en een verlangen, dat dit moment voorbijgaat.

De laatste regel komt als een verrassing. (Wat niet wil zeggen dat dit ook een goed gedicht is: de eerste drie strofen staan te veel in functie van de laatste regel om zelf nog als poëzie te overtuigen; ‘Baai’ is dan ook heel eenvoudig in proza samen te vatten, wat niet geldt voor de meeste andere gedichten in Voor het verdwijnt en daarna.) De verrassing zit hem in het feit dat het gedicht in eerste instantie juist een verlangen naar het vasthouden van het geluksmoment leek te verwoorden.

In Koplands vroegere werk kwamen vaak pogingen voor om in poëzie de tijd stil te zetten en het geluksgevoel daardoor te vereeuwigen. Geleidelijk aan, en vooral in zijn vorige bundel Dit uitzicht, is Kopland deze pogingen gaan relativeren. Ook in ‘Baai’ kiest hij onomwonden voor het tijdelijke. Door de laatste regel krijgt de herinnering aan de baai, met terugwerkende kracht, zelf iets angstaanjagends, iets claustrofobisch.

Dit verlangen naar iets dat voorbijgaat kun je ook zien als een berusten in de dood. Het is opvallend hoe vaak die berusting in Voor het verdwijnt en daarna naar voren komt. Vaak neemt die berusting de vorm aan van een verlangen om te verdwijnen. Sommige gedichten, zoals de beide tweeluiken ‘Regen en wind’ en ‘Wat ik zei, laat het’, lezen als oefeningen in verdwijnen. In deze gedichten wordt iets of iemand die aanwezig is, en in de eerste regel vaak uit het niets te

[p. 86]

voorschijn komt, in de loop van het gedicht afwezig geschreven. Dit proces wordt ook door de vorm van de gedichten ondersteund. Het is alsof de aarzelende voortmeanderende zinnen (met veel ongebruikelijke regelafbrekingen) geleidelijk naar een trechter toe bewegen. Het gedicht lijkt onder je ogen te ontstaan en uiteindelijk weer in het niets te verdwijnen.

Kopland heeft in interviews wel gezegd dat van het verdwijnen een zekere troost uitgaat. Dat gevoel van troost wordt in Voor het verdwijnt en daarna soms op een harde, maar daarom des te aangrijpender manier verwoord, zoals in de cyclus over het concentratiekamp Natzweiler. De doden zijn er, ondanks de verlatenheid van het kamp, ‘zo hevig afwezig’, dat ze paradoxaal genoeg aanwezig lijken. Op eenzelfde manier wordt het kamp in het laatste gedicht van de cyclus als nieuw ervaren (want pas geverfd in ‘die zachte kleur van de oorlog’) en lijkt het ‘alsof er nog niets/is gebeurd, alsof het/nog moet’. Het gaat Kopland niet om de boodschap die Natzweiler voor de overlevenden zou kunnen hebben, het gaat hem om het openhouden van het verleden voor de toekomst.

Voor het verdwijnt en daarna is een dunne bundel (Koplands gedichten worden niet alleen kaler, maar ook schaarser). Daardoor valt het des te meer op dat erin voortdurend dezelfde procédés en dezelfde beelden gebruikt worden. Dat dat geen toeval is, bewijst de cyclus ‘Die Kunst der Fuge’, waarin vanuit verschillende perspectieven de functie van herhalingen wordt aangegeven. Alleen in eindeloze herhalingen wordt die ‘ene beweging’ benaderd waarin herinnering en verleden in elkaar verdwijnen. In Koplands enigszins cryptische taalgebruik valt ‘het vinden’ van dat moment samen met ‘het verliezen’ ervan. In die zin moeten we ook de titel van de bundel interpreteren: tussen ‘voor het verdwijnt en daarna’ ligt alleen het verdwijnen zelf.

In minstens twee gedichten wordt verdwijnen nog gezien als een mogelijkheid om de dood te ontlopen. In ‘Dode vogels’ wordt van dode vogels op een geschilderd stilleven gezegd:

Rondom die dunne oogleden, nog
die angst om zichtbaar te zijn, nog
die hoop te kunnen verdwijnen
in heide of bosrand.

Maar ook in dit gedicht blijkt het verdwijnen slechts een tijdelijke op-

[p. 87]

lossing. Als de hoop en de angst verdwenen zijn, zijn de vogels dingen onder de dingen. De conclusie moet zijn dat alleen wie dood is samenvalt met de wereld, wie leeft staat tegenover de wereld. Het is ook precies deze scheiding die van bijvoorbeeld ‘Natzweiler’ zo'n aangrijpend gedicht maakt.

Er is één gedicht, ‘Gesprek met de wandelaar’, waarin naar mijn gevoel in het midden gelaten wordt of verdwijnen nu een tijdelijke oplossing is of niet, misschien omdat het gedicht zelf al een wensdroom is. Een wandelaar wenst dat hij een vogel was en ‘voorgoed’ kon kijken naar de wendingen van een rivier of de lijnen van een berg, naar:

zoals het daar was, het moment dat ik

uit het zicht verdween, iets

dat er is buiten mij.

Dit moment van onzichtbaar zijn en toch bestaan is een vreemde uitzondering op de hang naar het tijdelijke die uit Voor het verdwijnt en daarna spreekt. Misschien wil Kopland zeggen dat er maar één illusie is die je mag behouden, en dat is de illusie dat een verzoening met de dood mogelijk is. Het knappe van Voor het verdwijnt en daarna is dat daar weer geen metafysica aan te pas komt.

‘De troost van het verdwijnen. Rutger Kopland en de illusie van een verzoening met de dood’. Uit de Volkskrant, 4 oktober 1985.
* ‘Een enkele criticus heeft er al op gewezen dat Koplands gedichten niet alleen kaler, maar ook steeds schaarser worden. Langzaam beweegt hij zich voort naar het moment waarop hij als dichter zal verdwijnen, dat wil zeggen: het zwijgen er toe doen. Zelden zal het verdwijnpunt zo exact, mooi en aangrijpend beschreven zijn.’ (Jaap Goedegebuure, Haagse Post, 9 november 1985)
* ‘Ik denk dat Koplands dichterlijke melancholie niet veel verder zou moeten gaan dan in deze nieuwe bundel. De sentimentaliteit is soms niet ver, zoals in de cyclus over het vernietigingskamp Natzweiler. (...) De dichter laat zich troosten, weinig indrukwekkend. Maar heel weinigen kunnen zo'n thema aan.’ (Wiel Kusters, nrc Handelsblad, 4 oktober 1985)
Rutger Kopland kreeg op 16 januari 1986 in Brussel de eerste Paul Snoekprijs voor Poëzie voor de bundel Dit uitzicht uit 1981. De prijs zal voortaan om de drie jaar worden toegekend.