Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1985-86

[p. 82]

Gerrit Komrij
De gelukkige schizo
door Gerrit Jan Zwier

De Jeroen Bosch-dwerg is een soort apocalyptische hofnar, die gewapend is met een bezem. Men heeft Komrij, niet altijd tot diens vreugde, wel met een hofnar vergeleken. Een hofnar is echter niet zo maar een potsenmaker, maar iemand die dwaasheden verkoopt om zo de wijsheid een kans te geven. Het is Komrij namelijk ernst; wat hij verdedigt en waar hij zich voor inzet, is de Cultuur, met een hoofdletter. Zijn pen is de bezem waarmee hij de Augiasstal van de cultuurbarbaren schoon wil vegen. Het is in de naam van de cultuur, de creativiteit en de schoonheid dat hij zijn strafexpeditie onderneemt en zijn hoon de wereld in slingert.

In zijn vorige bundel artikelen en opstellen - Dit helse moeras (1983) - vergeleek Komrij zich graag met Don Quichot, de ridder van de droevige figuur. Hij strijdt echter niet tegen windmolens, maar tegen de ‘spookrijders van de geest’: vooral linkse ideologen, welzijnswerkers, feministen en gezagsdragers moesten het ontgelden. Die strijd en die vijanden zijn ook in het nieuwe boek weer volop aanwezig.

De gelukkige schizo opent met een cultuurfilosofie van eigen makelij en eindigt met de uittocht naar Portugal, Komrijs nieuwe vaderland. In de inleiding zegt de schrijver dat de moderne samenleving niet meer over een hecht geloof en vaste tradities beschikt; derhalve is het bewustzijn van de moderne mens versplinterd geraakt. Iedereen lijkt een beetje in de war en ‘jongleert met de scherven’. De huidige condition humaine is echter allesbehalve betreurenswaardig, wat allerlei duistere hervormers en herbewapenaars ook mogen beweren: ‘Het losse, wisselvallige fragmentarische, tegenstrijdige denken zou ons geen vrees horen in te boezemen... Ik voel me niet vervreemd of verscheurd. Ik aanvaard de versplintering van de wereldbeelden als een godsgeschenk. Ik ben de eerste gelukkige schizo.’

Gewapend met de bezem van de hofnar en de lans van de ridder, doet hij uitvallen naar het geestelijk klimaat in Absurdistan (Neder-

[p. 83]

land). Dat is het land waar ‘ongewenste intimiteiten op de werkplek’ worden onderzocht, waar ‘reflecterende fietsbanden verplicht worden gesteld’, waar een regeling in voorbereiding is om de ‘rechtspositie van langkampeerders te verbeteren’ en waar ‘lesbische timmerwinkels’ worden gesubsidieerd. ‘Het is voortdurend,’ luidt Komrijs conclusie, ‘of je een satirisch verhaal leest over een koboldenstaat van halvegaren in een gefantaseerd werelddeel.’ Ik denk niet dat Komrij veel zal voelen voor het ideeëngoed van prof. Abram de Swaan, die vindt dat Nederlanders best wat trotser op hun vaderland mogen zijn. De Swaan heeft echter een tijd in Amerika gezeten, en daar komt de Nederlander, die gewend is op sarcastische toon over het eigen land te spreken, in aanraking met mensen die zeer nationalistisch zijn en het in anderen afkeuren dat zij dat niet zijn. Ik heb totnutoe nog geen raillerend stukje in de nrc gezien, waarin Komrij het nieuwe patriottisme van De Swaan onder handen neemt.

Wèl besteedt hij aandacht aan het gedachtengoed van feministen en krakers. Er zit de klad in het feminisme, en dat is ook niet zo vreemd: ‘Het was ook allemaal te verwaand en te potsierlijk, te kleingeestig en te burgerlijk.’ Al eerder brak Komrij de staf over de domheid en de zelfgenoegzaamheid van vele feministen, deze moderne ‘simpelvrouwtjes’, die geabonneerd zijn op een blad (Opzij), dat bij lange na niet het intellectuele niveau van Donald Duck haalt. Zijn uitval naar het krakersgilde heeft als directe aanleiding de rellen die een paar jaar geleden in Amsterdam plaatsvonden en waarbij onder andere een tram in vlammen opging. De krakers zetten later hun eigen mening over de gebeurtenissen op een stencilblaadje en verspreidden dat op grote schaal in wijk en buurt. Hun toon is ‘verongelijkt, hautain, papegaaiachtig, op het hitsige en hetzerige toontje dat op hol geslagen kleuters aanslaan die hun zin niet krijgen.’ Hij laakt vervolgens hun profiteursmentaliteit en hun gladde pogingen om ‘de gewone man’ achter zich te krijgen. Het pand dat ze hadden gekraakt en ‘verbouwd’, was ook veel te chique en protserig (van ‘bloedgeld’ natuurlijk) ingericht, met wel vijf luxe wc's. Komrij: ‘Vijf luxe wc's! Hier klinkt schriel en hoog de kleinburgerlijke haat die de cpn altijd zo heeft gekenmerkt.’

Komrij wil bij links noch bij rechts horen. Als individualist heeft hij in feite een afkeer van elk collectivum en elke vorm van groepsden-

[p. 84]

ken. Zijn domein is de Kunst, zijn wapen toch vooral de hyperbool, de overdreven vergelijking (‘een Nederlander maalt evenveel om cultuur als een pissebed om zonlicht’). Vaak tracht hij de strijd in zijn voordeel te beslechten door zijn slachtoffers tot lachwekkende proporties terug te brengen en zo het publiek op zijn hand te krijgen. Als het doelwit de moeite waard is, kan deze aanpak heel effectief zijn: in andere gevallen blijft er een vervelend maniertje over, waarbij de beelden de denkbeelden al gauw overwoekeren. Maar de polemist moet steeds opnieuw tegenstanders om zich heen ontwaren, anders kan hij geen charge uitvoeren. Soms leven dat een schijngevecht op en verandert de aanvaller zelf in een spookrijder van de geest.

‘Spookrijders van de geest’. Uit Leeuwarder Courant, 24 januari 1986.
* ‘Hij mag dat alles, hoe controversieel ook, vinden en beweren omdat hij in staat is in ieder incident het literaire te zien, de inpassing in de canon der kunst. Zijn opinies zijn niet waar maar hij maakt ze waar met zijn formuleringen van de macht waarvan hij zich bovendien voortdurend doordrongen weet. Steeds weer geeft hij zijn opvattingen prijs, niemand kan hem op onduidelijkheden betrappen.’ (Rob Schouten, Trouw, 5 december 1985)
* ‘Wie De gelukkige schizo leest, zal echter moeten erkennen dat hij niet minder briljant schrijft dan in het verleden. Maar zijn toon en zijn inzet zijn in de loop der jaren veranderd. De luchthartige paljas van weleer is een vaak grimmig tijdscriticus geworden. De vrolijkheid heeft soms plaats moeten maken voor teleurstelling en verbittering. Komrij is nogal zwaar op de hand geworden en eerlijk gezegd heeft hij daar alle reden voor.’ (Hans Warren, Provinciale Zeeuwse Courant, 6 november 1985)