Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1985-86

Frans Kellendonk
Mystiek lichaam
door Aad Nuis

Men moet geen slapende zuilen wakker maken, maar in de Nederlandse literatuur van na de oorlog hebben ze nauwelijks invloed gehad. Religie vooral speelt in het literaire leven niet meer de rol die er nog wel voor is weggelegd in het onderwijs bijvoorbeeld. Het is lang geleden dat de laatste literaire jury hier werd samengesteld volgens het oude principe van evenwicht tussen protestanten, katholieken en ongelovigen. Er zijn geen tijdschriften meer langs die lijnen. Het hele klimaat is, Gerard Reve niet te na gesproken, ongelovig geworden. Voor zover kerk en godsdienst in romans van algemeen erkende literaire standing een rol spelen, is het bijna altijd als de oude zede van een vorig geslacht, waar de verteller met irritatie of vertedering, maar in elk geval van afstand op terugziet.

Het gevolg is onder meer dat termen als protestant of katholiek geleidelijk van betekenis zijn veranderd in de literaire discussie. Ze duiden niet meer zozeer de confessie van de auteur aan, maar het sociale milieu waaruit hij is voortgekomen en waar zijn werk althans ten dele in is gesitueerd. Soms wordt daarnaast nog gesuggereerd dat zo'n afkomst ook een stilistische erfenis meebrengt - katholieken barokker, protestanten steiler bijvoorbeeld - maar dat is al het terrein van de

[p. 77]

speculaties die gemakkelijk met tegenvoorbeelden te ontzenuwen zijn. De vlaag van gereformeerd kerkverlatersproza die vooral in de jaren zeventig over de lage landen trok, 't Hart, Biesheuvel, Siebelink en vele anderen met Wolkers als ouderling en voorganger, gaat wel over een gemeenschappelijk sociaal milieu en een verwante denkwereld, maar is sterk gevarieerd wat stijlkenmerken betreft.

Zeker, er worden ook nog romans en gedichten geschreven door belijdende en zelfs getuigende lidmaten van de protestantse kerken, heel wat zelfs en met soms verbijsterend hoge oplagen, maar die verkeren in een reservaat dat door de buitenwacht niet tot de echte literatuur wordt gerekend. Zelf doen ze trouwens ook niet veel moeite om uit te breken. Ik heb uit die kring tenminste nog nooit de roep gehoord om een P.C. Hooft- of Anna Bijnsprijs voor Nel Benschop of Jos van Maanen-Pieters. In hun isolement ligt hun kracht.

Bij de katholieken is het allemaal wat vloeiender. Als schrijver zijn ze gewoonlijk minder nadrukkelijk katholiek als ze binnen de kerk verkeren, en ze gooien de deur minder hard achter zich dicht als ze eruit gaan. Misschien komt het daardoor dat het maar heel geleidelijk tot me is doorgedrongen dat het bruisende golfje van ex-gereformeerden in de letteren inmiddels is afgelost door een stil wassende vloed van jonge schrijvers uit het zuiden des lands. Omdat ze even gretig over hun kinderjaren schrijven als hun protestantse voorgangers, komen er meestal talrijke attributen van het roomse leven in hun werk voor. De meesten lijken me ongelovigen op katholieke grondslag zoals 't Hart c.s. ongelovigen op gereformeerde grondslag zijn, maar ze maken er minder een probleem en dus een expliciet onderwerp van. Anderen zijn, zonder er veel woorden aan vuil te maken, waarschijnlijk een beetje katholiek gebleven, wat nu eenmaal veel makkelijker is dan een beetje gereformeerd. Zo nu en dan duikt er een nieuwe schrijver op die zelfs bereid blijkt als verdediger des geloofs op te treden in zijn werk, niet met de directe eenvoud van de protestanten, maar een beetje ironisch verkapt, vol intellectuele reserve tegenover de vulgaire kanten van de religie. Maar toch.

Het eerst viel me die houding op in het werk van Marja Brouwers. Frans Kellendonk lijkt nu ook in die richting te zijn opgeschoven in zijn nieuwste en tot dusver meest ambitieuze prozaboek Mystiek lichaam. Kellendonk is een gevoelig stilist en een scherp opmerker. Er knettert altijd wel ergens een vonkje in zijn soepele en beheerste zin-

[p. 78]

nen, dat maakt het een plezier om hem te lezen. In Mystiek, lichaam overtreft hij zichzelf nog in dit opzicht. Tegelijk moet gezegd worden dat de ideeënwereld die in deze fraai geconstrueerde geschiedenis verbeeld wordt, opvallend rijk is aan weerzinwekkende onzin. Dat komt soms voor, en het heeft geen zin er doekjes om te winden. Ontkennen dat een boek mooi is vanwege de kwade inborst ervan, is even vruchteloos als het vergoelijken van kwaadaardigheid omdat die zo mooi is opgeschreven - al komen beide manieren om een onaangenaam dilemma te ontwijken maar al te vaak voor in de beoordeling van literatuur.

In het eerste deel van Mystiek lichaam worden we voorgesteld aan twee markante hoofdfiguren, de heer A.W. Gijselhart, een weduwnaar van 66 en zijn dertigjarige dochter Magda, alias Prul. Hij is een vereenzaamde miljonair die van geld zijn religie heeft gemaakt, zij een arts die een reeks mislukte relaties met donkere vreemdelingen uit zuidelijke en oosterse landen achter de rug heeft, en die de gewoonte heeft tussendoor telkens terug te vallen op het vaderhuis. Vader en dochter zijn aan elkaar verknocht, maar op een dwarse manier; met opmerkelijke vindingrijkheid pesten ze het bloed onder elkaars nagels vandaan. De beschrijving van dit duo en van hun curieuze onderlinge betrekkingen munt uit door levendigheid: het is een karikatuur, maar met het waarmerk van de levensechtheid.

Van een hogere werkelijkheid of diepere bedoelingen lijkt in dit deel nog nauwelijks sprake. Wel zijn er nogal wat kluchtige verwijzingen naar verheven thema's. Meteen al op de eerste bladzijde wordt Gijselhart, slapend in zijn huis dat met een gepleisterd graf vergeleken wordt, in een ‘metalen tuin’ en bewaakt door een hond die ‘zwarte oneindigheidstekens’ drentelt, gewekt door zijn dochter, die schijnbaar in de gedaante van een engel op een poortstijl zit. Het ligt dan al voor de hand dat deze variant van het opstandingsverhaal zich op paasmorgen afspeelt. Het is een beproefd recept, dat vervolgens nog vaak wordt toegepast: het verhevene wordt erdoor verhuiselijkt en het huiselijke verheven, en alles hult zich in sluiers van ironie.

Aan het eind van dit betrekkelijk statische deel dreigt er iets waardoor het evenwicht definitief zal worden verstoord: Prul verwacht een kind. Maar voor dat met zoveel woorden wordt onthuld, verschuift de geschiedenis naar New York, waar de zoon en broer, Leendert Gijselhart (33), een gevreesd kunstcriticus blijkt te zijn. Homoseksueel is

[p. 79]

hij ook. In de kunst is hij gevlucht uit protest tegen de geldreligie van zijn vader, maar inmiddels is hij in de speculatieve sfeer van de Newyorkse kunstwereld een minstens even fervente windhandelaar geworden. Als we hem ontmoeten gaat het hem slecht: zijn vriend is stervende aan aids, en de door hem gepropageerde, agressief homo-erotische schildersschool raakt alweer aan het eind van een kortstondige roem.

Hij keen tenslotte berooid terug naar de Doornenhof van zijn vader, waar hij minder dan enthousiast wordt begroet. Prul heeft inmiddels haar zoon gebaard, die een sterk vertederende werking heeft op de beide grimmige Gijselharten. Maar die idylle wordt verstoord als de natuurlijke vader ten tonele verschijnt. Deze laatste der donkere vreemdelingen, een als zeer onsympathiek afgeschilderde jood, verovert ondanks theatrale weerstand van Leendert het slagveld, en voert vrouw en kind zegevierend weg, vader en zoon Gijselhart ontroostbaar achterlatend op de ijzeren Doornenhof. Het boek eindigt met een hoogliedje op de dood, gezongen door Leendert.

Tussen de bedrijven van het verhaal door zijn er talrijke beschouwelijke passages, meestal afkomstig van Leendert, soms ook van een naamloze verteller, die aangeven hoe we de diepere zin van deze geschiedenis moeten zien. Het komt erop neer dat ‘de geschiedenis van het vlees’, hoe banaal ook, het enige is dat het menselijk leven inbedt in een zinvol geheel - het mystieke lichaam van de titel. In die geschiedenis heerst de Vrouw, althans de barende vrouw. Mannen hebben er een beperkte, dienende functie in. Al het andere, kunst, wetenschap, geld, zijn mannelijke surrogaten, parodieën op het enige ware leven. Wie de geschiedenis des vlezes ontkent, homoseksuelen, feministen, bij implicatie alle kinderlozen (alleen voor priesters wordt ergens terloops een uitzondering gemaakt), is ten dode opgeschreven.

Deze opvatting wordt weliswaar op allerlei manieren geïroniseerd, onder andere door het feit dat ze grotendeels in de mond wordt gelegd van een gedoemde als Leendert, maar door alle lagen van parodie en doen-alsof heen blijft een genadeloze kern van onverdraagzaamheid voelbaar. Er staan geborneerde opmerkingen in, over homoseksualiteit vooral, die niet gerechtvaardigd worden door het feit dat ze in de mond van een homo worden gelegd. Nog minder te rechtvaardigen is het waas van dubbel en driedubbel geïroniseerd, maar onmiskenbaar antisemitisme, dat over bepaalde passages hangt.

Omdat het altijd dubieus is een schrijver op te hangen aan een uit-

[p. 80]

spraak van een van zijn personages, verwijs ik in dit geval naar een recent interview (nrc Handelsblad) waarin Kellendonk over zijn boek spreekt. ‘De luie suggestie dat er zoiets als een multiculturele samenleving zou kunnen bestaan is even gevaarlijk als een eng nationalisme,’ zegt hij daar. ‘Dat soort domheid, dat soort goed bedoelde achterlijkheid - daar maak ik me nu zorgen om. Een straat waar men op de ene hoek een katholieke kerk probeert te handhaven, op de andere een moskee en nog een hindoetempeltje in het midden, is een straat waar binnen de kortste keren helemaal geen godsdienst en helemaal geen gemeenschap meer zullen zijn.’

Moskee en tempeltje dus maar dicht, is de implicatie. Dezelfde geest spreekt uit Kellendonks boek. Ik houd er niet van, ik zou het bedreigend vinden als het niet zo lummelig klonk, zo gespeend van werkelijk sociaal en cultureel inzicht. Maar van mij mag hij het zeggen - op voorwaarde dat ook moskee en tempeltje in bedrijf blijven uiteraard.

‘Onmiskenbaar antisemitisme in sluiers van ironie’. Uit de Volkskrant, 16 mei 1986.
* ‘Dat Mystiek lichaam een briljant geschreven en gecomponeerde roman is wil niet zeggen dat ik het nadrukkelijke beroep op de metafysica van de Bijbel zo toejuich.’ (Carel Peeters, Vrij Nederland, 17 mei 1986)
* ‘Dat het boek zich onder meer keert tegen het denkbeeld van een uitverkoren volk werd door Kellendonk zelf in het vpro-programma Boeken op in mei bevestigd. Daarin zei hij dat hij, in weerwil van de beschuldiging van antisemitisme door Aad Nuis in de Volkskrant, juist buitengewoon onder de indruk is van het joodse gedachtengoed, en toch “maakt het boek bezwaar tegen het denkbeeld van het uitverkoren volk en het Koninkrijk Gods - weer een tegenspraak.” Het onaangename is dat van deze “geraaktheid” niets te merken is in de roman, in zoverre het de jood Pechman en het “jodendom” in het algemeen betreft. (...)’ (Carel Peeters, Vrij Nederland, 31 mei 1986)
* ‘Nu zou men Kellendonks roman verschrikkelijk tekort doen wanneer men de antisemitische opmerkingen van zijn personages niet binnen de context las.’ (Wam de Moor, De Tijd, 13 juni 1986)
* ‘Zo kwam - wraak van de ironie - Kellendonk zelf terecht in de verdomhoek die hij voor de personages van zijn verbeelding had gereserveerd. In die hoek hoort hij niet thuis, daarvoor is de beschuldiging van antisemitisme veel te ernstig. Wel is het waar dat de functie van het joodse (en anti-joodse) element in zijn verhaal niet erg duidelijk wordt. Ook lijkt het wat overdreven dat hij zijn boek beschouwt “als een eerbetoon aan het joodse erfgoed”, zoals hij zei in een interview in Vrij Nederland. Zoiets klinkt voor zijn

[p. 81]

doen ongewoon pedant en pompeus. Het past bovendien niet bij toon en inhoud van de roman.’ (K.L. Poll, nrc Handelsblad, 13 juni 1986)
* ‘Het is allemaal zulke onzin dat het niet eens tot tegenspraak prikkelt. We kunnen alleen maar hopen dat Kellendonk - ook zelf homoseksueel - het niet meent en dat hij een volgende keer bij zijn leest blijft. Een verhaal vertellen kan hij, maar een visie op de wereld ontwerpen niet.’ (Hans Warren, Provinciale Zeeuwse Courant, 24 mei 1986)
* ‘De oproep tot het herstel van een cultuur op nationale grondslag en het pleiten voor een religieus reveil gingen werken als een slijpsteen, en invloedrijke opinieleiders guillotineerden de roekeloze schrijver dan ook zonder pardon. Door zich als neo-conservatief uit te laten over de status van Kerk en Natie had Kellendonk immers de taboes van de spraakmakende gemeente geschonden. Toen Mystiek lichaam bovendien nog bepaalde opmerkingen over joden bleek te bevatten, was er ruimschoots aanleiding hem schennis van het allerzwaarste taboe aan te wrijven.’ (Jaap Goedegebuure, Haagse Post, 7 juni 1986)
* ‘Nooit meer antisemitisme, nooit meer antisemitische taal. Ook niet in “romans”, we willen het nooit meer horen. Kellendonk moet ophouden die misselijke taal in de mond van personages te leggen. Zo luidde de mening van Kees (van Kooten) en Wim (de Bie).’ (Jan Mulder, de Volkskrant, 22 mei 1986)
* ‘De conclusie had moeten zijn: het is een slecht boek! Slecht geschreven omdat de vermeende ironie er niet duidelijk in tot uiting komt en dus “staat er wat er staat” en dat is antisemitisch.’ (Opheffer, De Groene Amsterdammer, 18 juni 1986)
* ‘Natuurlijk zit er antisemitisme in het boek. Dat antisemitisme is de agressie van de doodsdrift tegen de levenwekkende boodschap van het jodendom. (...) Racisme, zegt Kellendonk, komt voort uit distinctiedrift. “Het is ook angst voor de liefde, angst om samen te smelten, om jezelf te verliezen. Daarom geloof ik ook niet in de multiculturele samenleving. Met verdraagzaamheid alleen ben je er niet. Dat is alleen een negatieve voorwaarde om tot saamhorigheid te komen. Waar het op aan komt is dat je mensen van andere culturen echt leert begrijpen en dat is hondsmoeilijk. Daarvoor moet je diepe dalen en hoge bergen over en ik betwijfel of iedereen daarvoor wel de kracht kan opbrengen”.’ (René T'Sas, in gesprek met Frans Kellendonk, Vrij Nederland, 31 mei 1986)
Mystiek lichaam kwam zeven weken - juli 1986 - voor op de lijst van de Libris Top-tien.