Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1985-86

[p. 71]

A.F.Th. van der Heijden
De gevarendriehoek (De tandeloze tijd 2)
door Frans de Rover

Op zoek naar de verloren tijd - niet alleen uit een vorm van romantische nostalgie, niet alleen om het zo smakelijk (èn onsmakelijk) mogelijk opdienen van een willekeurige hoeveelheid voorvallen uit een ver verleden: Van der Heijden wil in zijn epos over de romanhelden met zijn initialen, Albert, Flix en Thjum, de tijd in zijn macht krijgen. En nog meer dan dat - hij wil wat iedere kunstenaar uiteindelijk wil: een schepping, die de voorbijgaande tijd haar macht ontneemt, die bestand is tegen de tand des tijds. Het nu onder de titel De gevarendriehoek verschenen tweede deel van zijn trilogie is geen chronologisch vervolg op het in 1983 gepubliceerde Vallende ouders, waarin hij zijn Brabantse jeugd en zijn studentenjaren in Nijmegen beschreef. Van der Heijdens romanheld Albert Egberts ambieert te leven ‘in de breedte’, hij wil zich op en in één moment bewust zijn van alles wat voorafging en wat hij heeft beleefd. Blijkens de proloog tot de trilogie, De slag om de Blauwbrug (1983), die tegelijkertijd functioneert als epiloog, ligt dat moment in de zomer van 1980: het turbulente kroningsjaar waarin Albert op dezelfde dag als de aftredende koningin verjaart.

De gevarendriehoek maakt Alberts verleden nog ‘breder’: gebeurtenissen die in Vallende ouders min of meer en passant werden vermeid, worden nu ‘ingevuld’, met als nieuw en in dit boek allesoverheersend motief: Alberts impotentie en zijn poging die met alle denkbare middelen te overwinnen. Van der Heijdens verteltechniek is erop gericht het personage Albert Egberts steeds nauwkeuriger te omcirkelen, steeds strakker in te spinnen in een web van (familiale) verhaaldraden.

Als student filosofie in Nijmegen keert Albert Egberts ter voorbereiding van zijn kandidaatsexamen terug naar zijn geboortegrond. Hij gaat op zoek naar wat in de werkelijkheid verloren blijkt te zijn gegaan: ‘(...) een driehoekig deel van Geldrop, gevormd door het

[p. 72]

twee aan twee kruisen van een weg, een spoorlijn en een kanaal. Ik had er van mijn derde tot mijn zesde gewoond. Maar hij was onvindbaar, de driehoek van mijn vroegste jeugd, hoe ik ook zocht...’ Tenslotte reconstrueert hij de driehoek op een stafkaart - Hier, in het halfduister van de kamer waar ik het rijk alleen had, bestond de aarde uitsluitend op papier (...) Een wereld van codes (...) Bij het reconstrueren van mijn jeugddomein was trouw aan Euclides voldoende. Om de tuin van mijn vroegste jaren zijn oorspronkelijke vorm te hergeven hoefde ik de werkelijkheid niet eens geweld aan te doen. Een driehoek bleef immers een driehoek, ondanks wisselende omtrek en oppervlakte. Na het verleggen van de zijden zou de hoeksom nog altijd honderdtachtig graden zijn. Een trefzeker beeld van Van der Heijdens schrijven: met een mathematische nauwkeurigheid vult hij de driehoek, zíjn driehoek, in en daarmee schept hij een wereld op papier met de kracht van werkelijkheid.

Een verstikkende werkelijkheid vooral: van het zo gedetailleerd beschrijven van de vaak gruwelijke voorvallen uit een proletarisch milieu, beheerst door de alomtegenwoordige, godgelijke Flipse (‘Hij lacht. Hij werkt bij Philips’) gaat een beklemmende werking uit. Maar zo kan ook een wreed kinderspel uitgroeien tot mythische proporties - dat is met name het geval in de passage over Flix, die aan een verschrikte Albert zijn gezwollen geslacht toont dat hij bij het weer wegwerken in zijn ondergoed pijnlijk beschadigt. Flix' reactie is ook voor Albert buiten proportie. Met een veer kietelt hij het bakkerspaard tussen de achterbenen en strooit dan scherp zand over ‘de vochtige stofzuigerslang’. ‘Toen stond hij op en monsterde zijn arbeid. Hij kort tevreden zijn: ten einde zijn eigen schrijning te bezweren had hij iets reusachtigs buiten zichzelf opgericht. Eigen pijn en irritatie waren er volledig door opgeslokt. Ja, om een klein scheurtje bij zichzelf te wreken zou hij desnoods hele kudden hebben verscheurd... In ongekende zelfvergroting had Flix, met een veer en wat zand, zijn eigen portret gemaakt. Het mozaïek schitterde in de zon...’ Ook dít is een beeld van Van der Heijdens schrijverschap. De gevolgen van Flix' wraakactie zijn desastreus: op de knal van het schot waarmee een zeug wordt geslacht springt de hengst voor de bakkerskar zich te pletter in een huis.

Deze gebeurtenis is ook in die zin typerend voor dit deel van de trilogie, dat hiermee nog een andere betekenis van ‘de driehoek’ onderstreept wordt: de tuin van de vroegste jaren is ook de tuin van gevaar-

[p. 73]

lijke lusten - alle gebeurtenissen zijn doordrongen van alle vormen van seksualiteit. De gevarendriehoek wordt tot het symbool van Alberts onvermogen op latere leeftijd ‘in te gaan’ tot een vrouw. De oorzaak van zijn impotentie lijkt gezocht te moeten worden in die erotisch verwarde en verwarrende wereld van zijn jeugd.

Scènes uit Vallende ouders, met name Alberts haat-, respectievelijk liefdesrelatie tot zijn altijd dronken vader en zijn slovende moeder, krijgen nu een verdere en vooral diepere uitwerking. Dat leven schrijnende passages op van soms grote schoonheid. Het alles ontluisterende beeld van een zich uitkotsende vader voor de ogen van zijn zoon(tje) grift Van der Heijden bijna meedogenloos in je geheugen. Misschien nog sterker (door de symboliek) is het moment dat de straalbezopen vader met een ladder via Alberts slaapkamer het afgesloten ouderlijk huis binnen wil komen. Hij beveelt zijn zoon het raam te openen: Albert twijfelt. ‘Zo halfslachtig zouden ze ze hun leven lang tegenover elkaar blijven staan, met dat gesloten raam tussen hen in. De ladder waarmee de man zich toegang dacht te verschaffen tot de kamer van zijn zoon, blokkeerde nu juist die toegang. En de zoon bleef tegen beter weten in proberen hem binnen te laten, terwijl hij hem met hetzelfde gebaar - maar dan krachtiger uitgevoerd - ten val had kunnen brengen. Albert had nooit de moed voor of tegen hem te kiezen. En de vader zou nooit begrijpen wat hij het kind aandeed door zo uit de nacht zijn slaap binnen te klauteren. (...) Door die ladder en dat raam zouden ze tot in eeuwigheid verbonden blijven, tegen wil en dank.’

De verbintenis met de vader is echter ambivalent: er is meer dan de suggestie dat Albert een kind is van de broer van zijn vader, de bewonderde Egbert, de oud-ss'er met de zwevende kogel in zijn kop. En het staat vrijwel vast dat Egbert de vader is van Milli Händel, het meisje dat Albert later in Nijmegen ‘gebruikt’ om van zijn impotentie af te komen.

Maar eerst is er de ontdekking van de (eigen) seksualiteit in spelletjes met vriendjes. Ontroerend vind ik de wijze waarop Van der Heijden de vriendschap beschrijft, in al haar naïeve aspecten, tussen Albert en Thjum - hoe zij elkaar op zolder naakt uittekenen staand in de lichtkolom onder een tuimelraam, en hoe van de opwinding aan Thjums ‘verheven’ penis enkele druppels urine ontsnappen. In het verhaal ‘De Gazelle jongen, de trappiramide & de rattenkoning (een sprookje)’ (Een gondel in de Herengracht, 1978), ‘vereeuwigt’ Van

[p. 74]

der Heijdens alter ego Patrizio Canaponi deze gebeurtenis als een metafysische ervaring van de jeugdige Attilio; nu, vanuit dit realistisch concept, is er naar die ‘verbeelding’ slechts een verwijzing: ‘De zon die op het dakraam stond gaf aan de droppen een goudgele glans. (In Alberts herinnering zouden ze voorgoed, roerloos en los van alles, in die baan licht blijven hangen.) Maar er was nog iets... Wat Thjum overkwam had niets met plassen te maken. Het had iets diep in Albert wakker gemaakt... een intuïtieve waarheid van het vlees... het gaf nieuwe betekenis aan het fabeltje als zou er bij jongens op den duur “spul” uit komen.’

Als dat fabeltje waarheid blijkt, is het met de onschuld gedaan. Flix introduceert Albert en Thjum in het griezelige wonder van de zelfbevrediging - de wijze waarop dat gebeurt heeft alles weg van een ritueel: het is een opwindend en verwarrend spel met een leeg closetrolletje dat snel over elkaars zwellend geslacht geschoven wordt: ‘De kartonnen huls die ze elkaar nu met trillende handen als een verlovingsring omschoven...’ De jongens zullen met elkaar verbonden blijven, in leven en in dood: lees de proloog. Ook dit laatste - de dood - wordt door Flix geïntroduceerd; hij verbindt de zelfbevrediging met een ander, net zo griezelig spelletje: ‘lijkehandje’ spelen. Seksualiteit en dood. Alberts lot is bezegeld. De onvruchtbare seksualiteit. Bij de dienstkeuring simuleert/liegt (?) Albert impotentie en homoseksualiteit; hij wordt met een vlekkerig rood stempeltje ‘voorgoed ongeschikt’ verklaard. Maar ‘de leugen’ heeft hem in haar macht gekregen: ‘Albert nam zich heilig iets voor. Zo gauw een meisje hem de kans bood, zou hij zijn leugen tot een echte leugen maken.’

De weergave van de gevolgen van dit voornemen beslaat bijna de helft van het boek. Albert exposeert zijn mannelijkheid. Ik noemde zijn slachtoffer al: Milli Händel, het meisje uit de driehoek met wie Albert een relatie aangaat uit hoop dat de gedachte aan incest voldoende opwinding zal schenken om haar te laten voelen dat hij een man is. Zijn voornemen mislukt falikant (ondanks enkele plastisch beschreven pogingen) en Albert besluit tot een omkering: de bloedschande geldt nu als rechtvaardiging van zijn onmacht, met als consequentie dat hij van ‘register’ moet veranderen: ‘Nu hij niet langer zijn aandacht van zijn faalangst kort afleiden door het stomme spel van zijn tong, moest hij met dezelfde tong - maar dan luidop - haar

[p. 75]

aandacht richten op de oorzaak van die angst (...) om te beginnen moest hij haar Jimmy Händel als vader afnemen, teneinde hem te vervangen door Egbert Egberts...’

In een werkelijk magistraal hoofdstuk presenteert Van der Heijden nog eenmaal zijn ‘vervanger’ Canaponi (die voor mij nog altijd ‘de onvervangbare’ blijft): triviale (seksuele) gebeurtenissen in de (gevaren)driehoek, waarover Alberts moeder opmerkt: ‘Ach, Albert, je weet toch hoe de mensen zijn: brengen altijd alles met elkaar in verband... Zeker die achterlijke lui daar op Hulst... Dingen die er absoluut niet toe doen... Wat dat betreft leven ze daar nog in de middeleeuwen’, juist die gebeurtenissen fabuleert Albert tot een sluitend, waarlijk mythisch geheel. Milli's reactie op Alberts ‘fantastische’ verhaal is die van een triviale lezer(es): ‘Alles aan jou is even onecht. Een draak, dat is wat jij van je leven maakt, een levensgrote draak. Uniek, hoor.’

Het is precies dit vermogen van Van der Heijden dat ook het tweede deel van zijn trilogie voor mij zo uniek maakt: het balanceren op de grens van de drakerigheid. Dat geldt vooral voor de laatste hoofdstukken waarin Albert ‘geneest’ van zijn impotentie door de erotomane activiteiten van een boerenmeisje, in ruil voor een door Albert betaalde abortus. De details van hun ‘opperste schaamteloosheid’ zijn bepaald niet my cup of tea, maar Alberts reactie op het klaarkomen in een bloedende Marike redt de situatie: ‘Bruut ontmaagd voelde hij zich, lomp uit zijn goddelijke knapensluimer gewekt. (...) Hij kon nu wat alle mannen konden: datgene waarin ze het meest overeen stemden. Neuken. Naaien. Een punt zetten. Hoe je 't ook noemen wou... Albert vormde geen uitzondering meer. Niet langer een engel - een man. Hij kort zichzelf feliciteren. Vernietigd zijn maagdelijkheid. Vernietigd, ook, het leven in de breedte. Hij was het ontrouw geworden. Hij had overspel gespeeld, met het echte leven (...) Albert voelde zich bekocht.’

Maar inmiddels werkt Alberts schepper verder aan het ‘onechte’ leven in de breedte, dat in de vorm van ‘literatuur’ gestalte krijgt en daardoor ‘werkelijkheid’ wordt. Wie van dat proces kennis neemt, behoeft zich in geen enkel opzicht bekocht te voelen.

‘Leven in de breedte’. Uit Vrij Nederland/Boekenbijlage, 28 september 1985.

[p. 76]

* ‘Een gevaar bij autobiografische literatuur is dat de schrijver de teugels te veel viert, zijn taak om de stof te arrangeren verwaarloost en onvoldoende acht slaat op zijn stijl. Aan deze gevaren is Van der Heijden niet ontkomen. Al moet gezegd dat zijn boek naar het einde toe minder zwak wordt en dat er in elk geval één goed uit de verf gekomen lijn doorloopt: de ontwikkeling van Alberts seksualiteit.’ (Hans Warren, Provinciale Zeeuwse Courant, 19 oktober 1985)
* ‘De onderscheiden boeken van zijn trilogie, elk afzonderlijk te lezen, werken als transparantvelletjes die op zich al een fraaie afbeelding vertonen, maar op elkaar gelegd een steeds vollediger beeld geven van precies op elkaar afgestemde lijntjes. De voorzichtige patronen en zelfstandig lijkende fragmenten uit de eerdere delen krijgen zo meer diepgang en een passende klankkast.’ (Ed van Eeden, Utrechts Nieuwsblad, 11 oktober 1985)