Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1985-86

[p. 66]

Maarten 't Hart
De huismeester
door Hans Warren

Maarten 't Harts grote kracht is dat hij boeiende verhalen kan vertellen met memorabele gebeurtenissen en kleurrijke personages. Zijn zwakte dat hij een weinig bekwaam stilist en vormgever is. Wat hij schrijft is om die reden geen literatuur van de hoogste orde, maar hij staat vrijwel altijd voor leesgenoegen garant. Er is vaak geschreven over het voor en tegen van deze auteur, maar na jaren van soms onwelwillende benadering - die aan de trouw van het leespubliek overigens geen afbreuk deed - berusten zijn critici er nu in te signaleren dat 't Hart niet het soort auteur is dat hen erg aanstaat doch dat hij in zijn soort moeilijk te overtreffen is.

Literature for the Millions, dat is zo ongeveer wat hij schrijft, al wil daarmee niet beweerd zijn dat 't Hart behoort tot de categorie van handige jongens die bestsellers volgens beproefd recept schrijven. Integendeel: aan zijn inzet hoeft niet te worden getwijfeld, er zijn weinig prozaïsten die zoveel van zichzelf geven als hij. Dat hoge autobiografische gehalte is een aantrekkelijk element van zijn boeken; wie hem leest ontmoet tegelijkertijd de mens Maarten 't Hart.

Lezers worden altijd aangesproken door verhalen waar ze zich in kunnen herkennen en ook wat dit betreft laat hij weinig te verlangen over. Hij schrijft over dingen die in principe iedereen mee zou kunnen maken en heeft een sterke neiging tot human interest. Zoals heel wat mensen in de krant liever lezen over de vrouw uit de buurt die een tomaat van zeven pond heeft gekweekt dan over kwesties uit de wereldpolitiek, omdat het eerste deel van hun bestaan zou kunnen zijn en het tweede niet, zo interesseren velen zich meer voor de herkenbare anekdotes van 't Hart dan voor de ongrijpbare ideeën van ambitieuze schrijvers.

Hij is een figuur van tegentellingen en tegenstrijdigheden, van pro's en contra's; een man die vereerd en verguisd wordt. Dat is kenmerkend voor persoonlijkheden die hun populariteit zonder goedkoop optreden hebben opgebouwd. Maar bij hem is het ook een karakter-

[p. 67]

trek: zijn voorliefde en zijn afkeuring kent nauwelijks grenzen. Ook in zijn nieuwste boek De huismeester verdedigt hij weer allerlei extreme standpunten die evenveel applaus als boegeroep aan het publiek zullen ontlokken.

Over het Sinterklaasfeest laat hij zich ergens ontvallen: ‘Nergens hoefde ik goddank dat mateloos zotte feest te gaan vieren’ (92.). Over de patiënten in een psychiatrische inrichting laat hij iemand opmerken: ‘Je kunt ze moeilijk naar een show van André Hazes laten kijken, daar zijn ze te intelligent voor’ (150). Wie zich over vele onderwerpen zo radicaal uitspreekt, kan natuurlijk voorzien dat men het ene ogenblik neigt tot bewondering terwijl een volgend moment irritatie overheerst. Zijn onderwerpen krijgen doorgaans groteske en bizarre dimensies - ook dat kan lezers tot tegengestelde inzichten brengen. Wat de één onaanvaardbare overdrijving vindt, zal de ander als een noodzakelijke aanzetting van de werkelijkheid aanmerken. Meningen over 't Hart zijn dus altijd betrekkelijk.

Op mij liet De huismeester een vrij positieve indruk achter. Natuurlijk zijn er een paar verhalen onhandig gecomponeerd, uiteraard hebben een aantal verhalen weinig om het lijf, maar daar staat veel positiefs tegenover.

De grootste kwaliteit van deze bundel in vergelijking met vorig werk is dat 't Hart enkele verhalen (namelijk ‘De aardbeving’ en ‘De beproeving’) heeft geschreven die iets te raden laten. Tot nu toe was hij een schrijver die alles invulde wat er maar in te vullen viel en voor de lezer bleef er niets geheimzinnigs over. Het boek bevat twaalf verhalen die zich grofweg in vier groepen laten verdelen.

De eerste vier verhalen hebben als onderwerp Maartens jeugd, iets waar hij nooit over uitgepraat raakt. Hinderlijk is dat niet, want met zoveel achtergrond hebben de verhalen meer reliëf gekregen dan ze op zichzelf te bieden hebben.

Een vreemde sensatie, voor wie enige tijd geleden het televisieprogramma Klasgenoten zag, die de suggestie dat iedereen zou kunnen beleven waar 't Hart over schrijft versterkt, is dat hij de namen van de jongens en meisjes met wie hij naar school ging niet heeft veranderd. Het eerste van deze verhalen over zijn jeugd is ‘De aardbeving’.

Centrale figuur is een meester van de lagere school, door Maarten bewonderd, al doen er rare verhalen de ronde over de man. De onderwijzer heeft een grote obsessie die door de schrijver niet benoemd wordt, maar waarvoor hij de lezer wel voldoende aanwijzingen geeft.

[p. 68]

Hij heeft in Indië gediend en daar kennelijk een krijgsgevangene om het leven gebracht. Wroeging verteert hem zodat hij een verloving verbreekt.

De jeugdverhalen zijn natuurlijk weer gesitueerd in de kring van kleine gereformeerde luyden die de Tale Kanaäns spreken en zich verbazen over mensen die met mes en vork eten.

‘De tegenspeler’ is een uitgesponnen verhaal over een oom van Maarten, die zo goed kort dammen dat niemand meer met hem wil spelen. Op een dag gaan oom en neef samen schaatsen. In een koek-en-zopietent vindt de oom eindelijk weer eens een tegenspeler en wat voor een! Voor het eerst verliest hij een dampartij en hij vindt het nog heerlijk ook, omdat hij nu iemand heeft die wel geregeld met hem zal willen spelen. Een weinig markant verhaal is ‘De hond’. Mannen van de gemeentewerken van Maassluis moeten geregeld overtollige huisdieren doden. Nu wacht ook een hond dit lot. Een kolenboer ontfermt zich over het dier en gaat hem, al is dat verboden, als trekhond inzetten. De afdeling besluit met het sterke ‘Sintmichielszomer’. Maarten is inmiddels leerling op de middelbare school. Een medeleerling verwijt hem dat hij niet eens weet hoe kinderen gemaakt worden. Wat waar is. ‘Nou, 't is heel eenvoudig hoor, 't is niks bijzonders, een vader doet z'n plasserd bij de moeder naar binnen’, (68) legt de jongen uit. Deze simpele verklaring schokt alle zekerheden van Maarten, nooit heeft hij zich ellendiger gevoeld. Zijn moeder kan niets anders dan bevestigen dat mensen net zo in elkaar zitten als dieren.

De verhalen zijn chronologisch geordend en daarom is het vanzelfsprekend dat het volgende verhaal ‘De ziekte van Ménière’ zich in zijn studententijd afspeelt. Het is het eerste van een groep van drie in Leiden gesitueerde verhalen die geen van alle indrukwekkend zijn.

In het eerste lezen we hoe hij door ziekte van zijn hospita aan een rustige woongelegenheid kwam. De pointe van het volgende verhaal ‘De huismeester’ is van het soort waar men een melige comedy of errors mee vult. Maarten heeft een nieuw huis gehuurd, op het adres waar hij de sleutel moet afhalen hebben zich een aantal sollicitanten verzameld voor de functie van huismeester, hij wordt ook voor aankomend huismeester en dus voor een gevaarlijke concurrent bekeken. Alleen een slagroomgevecht aan het slot ontbreekt.

In ‘Het Russische concert’ hoort Maarten op een warme zomer-

[p. 69]

avond een prachtig flard muziek dat hij niet thuis kan brengen. Met alle geweld wil hij weten wat hij gehoord heeft. Daarom belt hij een paar maanden later aan bij het huis waaruit hij het hoorde. Een man doet open, een hartelijke vriendschap begint waarbij veel naar muziek geluisterd wordt, maar waarbij het raadsel niet opgehelderd wordt. De man gaat geestelijke defecten vertonen die zo uit de hand lopen dat aan de vriendschap een einde komt.

In het derde groepje verhalen zijn alleen ‘De beproeving’ en ‘De vogelbezorging’ onder te brengen. De ‘ik’ werkt hier in een psychiatrische inrichting, wat al duidelijk maakt dat hij niet volledig met de schrijver kan worden gelijkgesteld.

‘De vogelbezorging’ verheldert hoe moeilijk de grenzen tussen gek en niet-gek te trekken zijn. Een verpleger gaat zo in zijn vak op dat hij er dezelfde denkwereld op na gaat houden als zijn patiënten. Zijn hobby is het timmeren van doodkistjes voor vogels en uiteindelijk zet hij ook een doodkist voor zichzelf in elkaar. De meeste esprit en originaliteit heeft 't Hart gestoken in ‘De beproeving’. De ik-figuur onderhoudt betrekkingen met een meisje van zijn werk. Zij stelt hem op allerlei wijzen op de proef. Zo moet hij van haar in het vroege voorjaar een stuk zwemmen, zij zal zijn tijd opnemen - hij laat zich zo gek maken, want ‘je wilt zo vreselijk graag... ach, het is wel duidelijk wat je wilt - desnoods maar één keer’ (131). Telkens verzint ze weer iets onmogelijks voor hem. Dan ontdekt hij dat ook Kees, Henk, Max aan deze tests worden onderworpen. Pas later wordt duidelijk waar het haar om begonnen was: ‘Een jaar later fietste ik 's middags van mijn werk naar huis. In het gulle, milde voorjaarszonlicht zag ik Karin en Theuny achter een kinderwagen op een stoep wandelen. Ik stopte bij het tweetal, keek in de wagen en vroeg: “Hoe heet hij?” “Henk,” zei Theuny’ (141).

Daar laat de schrijver het bij, zodat de lezer de stukjes van de puzzel aan elkaar mag passen en gaat inzien hoe een lesbisch stel een geraffineerde methode heeft gevonden om de best mogelijke biologische vader voor hun kind op te sporen.

De drie laatste verhalen zijn er om het gezegde ‘Huwelijk rijmt op gruwelijk’ te illustreren. Alle verhalen uit deze vierde groep hebben een uiterst zwak opgezette raamconstructie.

Het eerste verhaal begint met ‘Op de Veluwe kwam onze trein zo

[p. 70]

plotseling tot stilstand dat wij van onze plaatsen opveerden. De keurige man tegenover mij keek mij vanachter zijn gouden montuur aan en zei...’ (155) waarop dan 's mans geschiedenis volgt over de bezwaren van schoonfamilie. Het tweede verhaal opent: ‘Om elf uur reed er, net toen ik aanstalten maakte om naar bed te gaan, een auto mijn erf op’ (170). In die auto een vriend die Maarten zijn ervaringen komt vertellen over hoe echtelieden elkaar kunnen tergen. In het derde verhaal heeft de schrijver een lezing gehouden. Iemand brengt hem met de auto naar huis en vertelt hoe hij binnen zijn huwelijk geen seksuele bevrediging kort vinden. De inzichten van de drie mannen zijn volledig die van Maarten 't Hart, maar hij heeft dat op deze vreemde wijze willen verbergen. Nee, als het gaat om het toepassen van literaire kunstgrepen is hij niet op zijn best. Dat is een tekortkoming die hij overigens met meer echte vertellers gemeen heeft.

‘De huismeester’. Uit de Provinciale Zeeuwse Courant, 25 november 1985.
* ‘Voor mij moet een schrijver in de eerste plaats iets te vertellen hebben. De ervaring leert dat als je door iets gegrepen bent, de vorm vanzelf komt. Het probleem van vorm en stijl bestaat niet. Het enige wat bestaat is echte gedrevenheid of niet. Als schrijvers over vorm en stijl gaan zeiken, hebben ze niets meer te vertellen.’ (Maarten 't Hart in gesprek met Jan Brokken, Haagse Post, 31 augustus 1985)
* ‘Eigenlijk voor het eerst viel het me op dat 't Harts veelgesmade anekdotiek, als hij op dreef is, ook iets mystieks en zelfs surrealistisch kan hebben.’ (Rob Schouten, Trouw, 7 november 1985)
* ‘Eerst opgehemeld, nu in dezelfde media verguisd. Een auteur van geringer karakter zou bezweken zijn onder de kritiek. Hij niet. Zijn nieuwe verhalenbundel, De huismeester, bevat bepaald niet alleen geslaagde verhalen, maar hij is wel een teken van zijn onaangeraakte veerkracht.’ (Wam de Moor, De Tijd, 1 november 1985)
De huismeester kwam zestien weken voor op de lijst van de meest verkochte boeken, de Libris Top-tien.