Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1985-86

[p. 62]

Hermine de Graaf
De zeevlam
door Aleid Truijens

‘We zijn nare mensen op een nare wereld.’ Hoezeer het type verhalen en de hoofdpersonen die erin optreden ook verschillen van die in Hermine de Graafs debuutbundel Een kaart, niet het gebied, deze conclusie is ook in haar tweede verhalenbundel De zeevlam onveranderd gebleven. Zo, op z'n botst geformuleerd door een vrouwelijke hoofdpersoon die moet leven met een slechte verstaander, is zij een letterlijke dooddoener: laten we ophouden over die nare wereld, we kennen hem nu wel, uit boeken of uit ervaring. Maar voor berusting is in de verhalen van Hermine de Graaf geen plaats, net zomin als voor meewarige troost of bemoedigende schouderklopjes. Er moet iets gebeuren, wil overleven zin hebben.

In de eerste bundel ontdeden bokkige pubermeisjes zich van de opdringerige wereld door deze te vervormen tot een eigen gesloten domein, waarin logica heerst en rituele handelingen en formuleringen veiligheid bieden die zij van hun opvoeders niet hoeven te verwachten. In De zeevlam zijn de hoofdpersonen enkele jaren ouder, inmiddels verstrikt in een eigen gezinsleven, of op zijn minst relaties en een carrière. Zij lijken gezwicht voor de eisen van de gezonde wereld en voegen zich dapper naar het verwachte beeld: de studieuze kleindochter, het opgetogen bruidje, het babbelende collegaatje en de beste vriendin van haar moeder. Maar in alle verhalen is er iets mis: al die keurige mensen broeden onder hun schild.

In ‘De zeevlam’ zegt Katja, die bij haar grootouders en tantes opgroeit tot de trots van hun oude dag: ‘Ik oefende in geduld, leerde wachten, luisteren; leerde vragen en antwoorden schreeuwen. Kreeg ik het koud of werd ik de eeuwige wind in mijn oren moe, dan verbeeldde ik me dat ik een slijkgaper was, die zijn lange sifo boven het wateroppervlak strekte om de anderen in de gaten te houden, maar die zelf in een zanderige slikbodem verscholen zat.’

Op deze manier loeren de hoofdpersonen in deze verhalen vanuit hun schuilplaats, tot zich een geschikt moment voordoet om toe te slaan, soms tot hun eigen verbazing, of slechts in hun verbeelding.

[p. 63]

Katja uit het titelverhaal groeit op aan zee en kent alle geheimen van het wad. Eén ding is echter niet te verklaren: ‘geen mens weet precies waar al dat slib vandaan komt’. Katja en haar grootvader bedenken een oplossing: alleen de mosselman weet hoe het zit, ‘omdat hij de baas was over de mosselen en de schaaldieren en daarom over de hele wereld.’ Deze beestjes produceren land door slib op te zuigen en in verharde vorm uit te werpen, zonder hen wordt er geen land meer aangemaakt en verdwijnt de wereld. De mosselman heeft één zwakte: bij springeb, als de platen droog komen te liggen, wordt hij gelokt door het heldere stemmetje van een meisje in een rood jasje, dat in de duinen een liedje zingt, door Katja, ‘(...) en het gevaar is groot dat de mosselman zijn mosselen vergeet.’ De modelleerlinge die ooit oceanografie zou gaan studeren, knoopte dit kinderverhaal goed in haar oren. Als zij met twee vrienden en een vriendin een plan heeft beraamd het wad te trotseren, steekt haar vergeten macht over de mosselman onverwachts de kop op. De vrienden blijken de tocht vooral te beschouwen als erotische ontdekkingsreis en tonen zich niet geïnteresseerd in haar kennis, maar des te meer in haar ‘oester’. Een ontgoocheling voor Katja en het einde van haar eerste vriendschap. Als plotseling de zeevlam, een verraderlijke mist, verschijnt, raken ze in paniek. Katja onderneemt niets: ‘Voor ik kort waarschuwen, verdween Ernst onder water; zijn haar, dat zichtbaar bleef, leek op een uitwaaierend zeeappeltje. De anderen trokken hem op de kant, terwijl ik dromerig toekeek.’

Hermine de Graafs hoofdpersonen kennen de luimen van de mosselman en de fatale lokstem van gene zijde. In ‘Wat een schitterende bruidsjapon’ verstikken een arts en een trouwjurkenverkoopster een nerveus meisje met hun bazige pogingen van haar een lief bruidje met haar saaie man te maken. Verzet is zinloos, denkt het meisje, maar ze heeft buiten zichzelf gerekend. Zij neemt de benen, terwijl zij achter zich ‘het nijdige getik van naaldhakken’ hoon, dat haar inhaalt. Luna, in ‘Waar is de horizon’ leert haar eigen moordlust kennen als blijkt dat haar enorme inspanningen om een goede pleegmoeder te zijn haar domme man, haar moordend liefhebbende moeder en de toeziend maatschappelijk werker niet overtuigen. In haar steeds boosaardiger wordende fantasiewereld laat zij haar gezin kronkelen en stuiptrekken, nadat zij hun een vergiftigde lievelingsmaaltijd heeft voorgezet. Niemand merkt wat, maar zij valt zichzelf niet tegen.

[p. 64]

De verhalen in De zeevlam zijn wat ‘gewoner’ dan die in de eerste bundel. De lezer zat toen stevig opgesloten in het hoofd van eigenzinnige meisjes en was overgeleverd aan hun mythische denktrant en brokkelige perceptie van de werkelijkheid. Nu zijn de nog even wanhopig boze volwassenen in een platvloerse context geplaatst: de wereld van de Ster-reclame, de gezellige recepten en verstandhuwelijken. De geheimzinnige bekoring die uitging van de fragmentarische vertelwijze, missen deze nieuwe verhalen, er is nu zelfs meestal uitsluitsel over de ‘ware toedracht’. Dat wil niet zeggen dat de verhalen er slechter op zijn geworden: Hermine de Graaf benut nu het pijnlijke contrast tussen binnenwereld en buitenwereld om meer reliëf aan te brengen.

Zij doet dat op wonderlijk soepele en subtiele wijze. ‘Sneeuwval’, voor mij met ‘De zeevlam’ het beste verhaal, wordt verteld vanuit het perspectief van een net op tijd geredde alpinist. Net als in het titelverhaal beslist een noodlottig natuurverschijnsel over de afloop van een fragiele relatie. Twee jongens zijn verliefd op één meisje, dat zij meenemen op hun tochten. Zij is niet geschikt voor bergsport, ‘had mooie lichte botten, een keel zonder vlekjes, ze was ideaal-normaal, een danstype’. Niet bewust van haar krachten lokt deze Sirene zichzelf en de hoofdpersonen de schimmige wereld van de ‘witte dood’ binnen, nadat zij de tweede vriend op een eerdere tocht dood in de sneeuw hebben achtergelaten. Als de hoofdpersoon gered wordt, hoon hij haar ijle stem die een aftelrijmpje zingt waarin zij optreedt als spinster van de levensdraad; het touw, levensdraad van de alpinisten, werd doorgesneden. Deze verwijzing, de langzaam terugkerende herinneringen van de gewonde en zijn observaties van de bedrijvigheid in de hut waar hij ligt, zijn samen de onnadrukkelijke hulpmiddelen voor de reconstructie van het gebeurde. Het complexe verhaal lijkt moeiteloos geschreven; nergens vermoed je de schrijfster die krampachtig ‘lagen’ in haar verhaal aanbrengt.

Eén keer dringt zij wel, zij het onopvallend, haar werk binnen, in ‘Noordnoordoost’. Hierin keert de jongen Jacob terug naar het waddeneiland waar hij zijn jeugd doorbracht en zijn eerste grote liefde vond: het meisje Klara, een vrouw met ‘de elegante slingergang van eilandbewoners’, die net als Katja in het titelverhaal, de geheimen van het strand en de zee kent. De jongen wordt in zijn retraite gestoord door zijn vriendin van het vasteland; zij meldt hem dat zij zwanger is. Het paar verzoent zich, er is niets aan de hand. Jacob zal

[p. 65]

een gelukkige vader worden.

Maar zo kan een verhaal van Hermine de Graaf niet straffeloos eindigen: er ligt altijd een slijkgaper onder het zand. Klara is van het eiland verdwenen, maar heeft voor haar jeugdvriend een exemplaar van haar eerste boek achtergelaten. Het ziet eruit als ‘een luxueus badkamertegeltje. Een gemene groene kleur met een soort fossiele varenstructuur erop gedrukt’. Dit is de exacte beschrijving van het omslag van Een kaart, niet het gebied. Deze verwijzing is meer dan een grapje, of een sneer aan het adres van een vormgever. Haar aanwezigheid zal het echtelijk geluk spoedig verstoren; dit keer is het de schrijfster zelf die dreigend op de loer ligt en haar personages in een hinderlaag lokt. Nooit zal Jacob zijn oren kunnen sluiten voor de lokroep van de verdwenen eilandbewoonster.

Toch heeft Hermine de Graaf zo'n schrijverstruc al niet meer nodig. Zij is de superieure afwezige in verhalen die zo gaaf zijn dat het lijkt of niemand ze heeft bedacht.

‘De listen van een slijkgaper. Verhalen van Hermine de Graaf’. Uit nrc Handelblad, 27 september 1985.
* ‘“Dooie visjes”, “Noordnoordoost” en “Waar is de horizon?” zijn gelijktijdig mistroostig, onduidelijk, humorloos en vooral veel te lang. Ik begrijp best dat Elvira en Luna lijden onder hun vreselijke moeder of een verkeerd gekozen echtgenoot, en dat Jacob uit een soort gebrek aan durf of fantasie bij Martha een kind verwekt, haar onderwijl niet gunstig vergelijkend met een verloren jeugdliefde, Klara. Maar zoveel pagina's zelfbeklag! Ze hebben er zelfs niet meer het excuus van hun jeugd voor! Ook heb ik niet het idee dat Hermine de Graaf zich veel moeite geeft voor het juist gekozen woord.’ (Diny Schouten, Vrij Nederland, 28 september 1985)
* ‘Hermine de Graaf bevestigt met De zeevlam de reputatie die ze verwierf met Een kaart, niet het gebied; de bekroning met de Lubberhuizen-prijs heeft haar gelukkig niet van haar stuk gebracht. Ze schrijft op een constant hoog niveau van elegantie en intelligentie.’ (Aad Nuis, de Volkskrant, 13 september 1985)