Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1985-86

Hans Faverey
Hinderlijke goden
door Jaap Goedegebuure

Als dichter, dat wil zeggen als iemand die streeft naar vereeuwiging door middel van stilstand, is Hans Faverey geobsedeerd door de verandering. Bijna altijd gaat zijn poëzie over het proces dat verstrijkt tussen verschijnen en verdwijnen. Daarbij valt het zwaarste accent op het verdwijnen. Het einde is het uitgangspunt waarin een begin als vanzelfsprekend ligt opgesloten. De afloop is bekend en wijst terug naar de oorsprong, ook als die in het ongewisse ligt.

Het is verleidelijk dit abstracte grondpatroon van Favereys gedichten aan te kleden tot een filosofische gedachtengang waarbij de dood als enige zekerheid tegenover vele onzekerheden van het leven (‘Wie zijn we, waar komen we vandaan, waar gaan we naar toe’) komt te

[p. 57]

staan. Voor zo'n karakteristiek valt veel te zeggen, want het feit dat een mens een sterfelijk en dus beperkt wezen is houdt deze dichter stevig in zijn greep. Maar deze poëzie is veel meer dan een beheerst vormgegeven levensbeschouwing. Ze gaat niet alleen over de onontkoombaarheid van het verdwijnen, maar voert ook allerlei oefeningen in de kunst van het verdwijnen uit. De regels die daarvoor gelden worden per gedicht opnieuw geformuleerd, bijvoorbeeld zo:

Eerst was er niets

Daarna was er meer dan iets.
Toen bleek er te veel over;

tenslotte hield ik niets
meer over. Het begin
van het einde;
het houdt niet over.

Wat er aan deze dingen bestaan
zou kunnen hebben, heeft bestaan,
of zou bestaan kunnen hebben.

Of heeft zich dood gezwegen;
of heeft nooit bestaan.

In zijn soort is dit een volmaakt gedicht. Het vertrekt vanuit het meest absolute vacuüm dat men zich denken kan: het niets. (‘In den beginne was de aarde woest en ledig.’) Zo'n leegte is per definitie angstaanjagend en wil dus gevuld worden. Daarmee is een ontwikkeling in gang gezet en wordt er steen voor steen gebouwd. Maar in plaats van de beoogde zekerheid is het resultaat de grootst mogelijke onzekerheid. Twijfel rijst; zinnen worden niet meer afgemaakt en hellen over naar een vraagteken dat zich van schaamte in het wit heeft verstopt. Het einde legt zich neer bij het begin, waarvan het zich, achteraf gezien, niet eens had hoeven verwijderen, een begin dat ondanks de schijn van het tegendeel de enige zekerheid bood: die van het niets. Nog schematischer en principiëler dan dit gedicht, geciteerd uit Chrysanten, roeiers (1977) is het volgende, herdrukt in de verzamelbundel Gedichten (1980).

[p. 58]

 

Totdat. Halt.

 

 

 

Zo begint het: ‘totdat’.

 

Dat is nl. zijn begin.

 

 

 

Vers 2. luidt: ‘halt’.

 

 

 

En door stopbewegingen te maken

 

komt het inderdaad tot stilstand.

Letterlijker dan in het eerste voorbeeld is de afloop hier al gegeven met de eerste regel. ‘Totdat’ veroorzaakt een beweging en kondigt tegelijk het einde van die beweging aan, bewerkstelligd door ‘halt’. De volgende vijf regels van dit - o paradox! - tweeregelig gedicht bestaan uit parafraserend commentaar en geven bovendien de beweging typografisch en ritmisch weer, want vergeleken met de stramme maat van de opening zijn de slotregels van een hortende en stotende dreun. Iets vergelijkbaars doet zich voor in de bouw van het eerst geciteerde gedicht, dat het verloop van het vastigheid biedende niets naar het vertwijfeling zaaiende teveel gespiegeld zit in de door witregels aangebrachte getalsverhouding: 1 - 2 - 4 - 3 - 2. Asymmetrische desintegratie. Men lette ook op het contrastieve ‘rijm’: niets-begin, einde-over, gezwegen-bestaan.

Desintegratie, om die term maar even aan te houden, bepaalt voor een belangrijk deel Favereys nieuwe bundel Hinderlijke goden. Formeel en inhoudelijk betrekt het openingsgedicht de inmiddels bekende stelling: iets is er en houdt aan het slot op te bestaan. Dat iets krijgt op het niveau van de anekdote de gestalte van een vaas, waarmee onmiskenbaar wordt verwezen naar het gedicht zelf, zoals dat ook het geval is in de invloedrijke Ode on a Grecian Urn van John Keats, een ars poetica op zich.

Het kan moeilijk anders of Faverey kent die ode; ik leid dat onder meer af uit de beginregel die net als in het geval van Keats de opdracht tot het bezingen van de vaas bevat:

[p. 59]

 

Aan de vaas

 

die ik in mijn handen houd

 

en naar de keuken draag

 

om te vullen met water

 

 

 

ontbreekt noch de vaas

 

zoals hij is en blijft, noch

 

 

 

de vaas die kort hiervoor

 

éénmaal nog in alle hevigheid

 

ontvlamt, en zich dan pas tegen

 

de grond aan stukken slaat.

Het gedicht geeft de uitdrukking aan een magisch gebaar door uit de scherven van het in werkelijkheid stukgevallen gebruiksvoorwerp de onvergankelijke idee ‘vaas’ op te roepen en voor de eeuwigheid vast te leggen. Het mikken op de eeuwigheid gaat gepaard met een omkering van het reële, chronologische tijdsverloop: wat in de tekst het laatst gebeurt (de vernietiging van de vaas) moet in het echt aan het naar de keuken dragen voorafgegaan zijn.

Dat het gedicht bijdraagt aan de bestendiging van de vaas als beeld lijkt op het eerste gezicht in tegenspraak met de door Faverey beoefende kunst van het verdwijnen. Zoals bij paradoxen gebruikelijk bestaat de verwarring slechts in schijn. Ook hier is dichten vereeuwigen, zelfs wanneer er niets anders te fixeren is dan afkalving en teloorgang. (‘Niets anders’ duidt bij Faverey trouwens op een aanwezigheid.) Ter illustratie mogen de verzen van een dertiende-eeuwse dichter gelden:

‘Liefste, het hert des tijds

eenmaal heen gesneld,

keert nooit weerom.’

Daaraan voegt onze dichter toe:

[p. 60]

 

Iemand doorziet 700 jaar geleden

 

zijn metafoor en wordt sindsdien

 

onophoudelijk voltrokken

 

door die metafoor zelf;

Het maximum aan resultaat wat er soms in het gevecht met de tijd te behalen valt, is een vertraging van de beweging. De slak steekt langzaam het pad over, op weg naar de ‘voltooiing’ die haar in het struikgewas wacht, ‘te worden opgenomen in een groter/geheel, een droger en sneller dier’. Een herberg blijft popelen van afscheid, zodat er sprake is van ‘herkomst, noch heengaan’. En het water ten slotte ‘laat zich vallen, is halverwege/de muur/en heeft zich laten vallen’.

De spanning in Favereys gedichten wordt veroorzaakt door de tweespalt tussen zijn en niet-zijn, tussen besef dat ‘de dingen, aan het licht gekomen,/ooit zo vergetelend ontworpen’ zijn en de wens dat alles zal blijven bestaan en doorgaan. Dank zij die wig is het bewustzijn ‘een in talloze/stukken ontelbaar gevierendeeld denken’ dat uit alle macht verlangt naar de eenheid van een puur en onbewust zijn, het ‘Is’. Die rust, waarin deze op onthechting gerichte poëzie poogt door te dringen, blijft vooralsnog onbereikbaar omdat het ik de in een veelvoud van vormen bewegende wereld ervaart als een vergruizende spiegel die zijn blik gevangen houdt. Overal waar hij kijkt staren dubbelgangers hem aan, ook wanneer ze zich hebben gehuld in de schijngestalten van de ‘hinderlijke goden’ uit de titel van de bundel: de ‘verliefde donkere god’ die aan de antieke Pan doet denken, Christus, de ‘mens-/achtige vis, in slaap gevallen onder-/gekruisigde boom’, een Borges-achtige ‘blinde doofstomme klokkenier’, en de Maagd Maria, Stella Maris, ‘zeekoe,/duldzame minnares/voor telkens zo verloren vissers’. Het is als in Zijden kettingen (1983), Favereys voorlaatste bundel: ‘God is groot, maar niet groter/dan zijn mislukking’. Nu wordt dat cynisme nog verbetener onder woorden gebracht.

God is overal. Waartoe is god
op aarde: om mij te dienen
en daardoor Mij te kunnen vergeten.

Stierf ik om god te kunnen doorboren?
Ja, om god te kunnen doorboren

[p. 61]

 

waste ik mij eerst van top tot teen

 

en liet mij tenslotte doorboren

 

door Hem telkens van mij af te slaan.

In weerwil van de drang deze en andere projecties te ontmaskeren doet het godsbeeld zich ook kennen als wensdroom in de verschijning van kat, ijsvogel en sneeuwuil. Het laatste dier is de naamgever van een indrukwekkende cyclus waarin een verre en onbereikbare geliefde wordt toegesproken. Jagend op het onbestaanbare aan gene zijde van ervaring en herinnering, weet de ik een glimp van haar op te vangen.

Hoe onmooi is haar schoonheid.
En hoe welluidend op haar handpalm
alles zal kunnen verstuiven tot het
nooit heeft willen bestaan.

Zo luidt de laatste strofe van de bundel waar de versmelting van de pure idee met het zuiverende niets eindelijk tot stand komt, en er klinkt de echo in door van een ander gedicht waarin Faverey de werkelijkheid laat verdwijnen ‘in het niets dat ik ben’.

Door de wil te begrijpen tot hoe
weinig het kan worden: het steeds
harder en harder te laten sneeuwen
uit de leegte die mij verbeeldt.

‘De kunst van het verdwijnen’. Uit Haagse Post, 23 november 1985.
* ‘Bezeten is een woord dat ook voor het dichterschap van Hans Faverey geldt: indrukwekkend is het en beangstigend monomaan. (...) Houd ik van deze bundel? Nee. Is Faverey een belangrijke dichter? Zeer. Bewonder ik zijn werk? Ja, maar “Chrysanten roeiers” en “Zijden kettingen” het meest.’ (Wiel Kusters, nrc Handelsblad, 13 november 1985)
* ‘Als ik zou moeten aangeven waarom ik Faverey de belangrijkste dichter van dit moment vind, dan zou ik wijzen op die zelfvernietigende kracht: elk gedicht is een aanval op de taal waaruit het is ontstaan en heft zich in die daad op.’ (Maarten van Buuren, De Groene Amsterdammer, 26 februari 1986)