Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1985-86

Rudi van Dantzig
Voor een verloren soldaat
door Diny Schouten

Als titel doet Voor een verloren soldaat een beetje denken aan Ravels Pavane pour une infante défunte. Het zou de titel kunnen zijn van een gedragen muziekstuk of een statig ballet. Ook als titel van het romandebuut van danser-choreograaf Rudi van Dantzig heeft het die geur van droefenis, van melancholieke gedachtenis aan wat voor eeuwig verdwenen is, al ontbreekt eraan wat de bibliothecaris het hoofdwoord zou noemen: een klacht, een monument, een afscheidsbrief of wat?

In Van Dantzigs roman, zeer in mineur, bestaat het gedenken uit dat van Jeroen, elfjarig hongerwinterevacueetje, die zich na vijfendertig jaar het wellustig lichaam herinnert van de Amerikaanse soldaat Walt, die hem tijdens de eerste paar bevrijdingsdagen seksueel horig aan zich maakte.

‘Bevrijding’ heet, met enige ironie, het middendeel van het boek. Daarin wordt, veel pagina's lang en tot in kokhalzende details, beschreven hoe Walts meermalen als zijderups aangemerkte geslacht met behulp van geweld, lieve woorden en vaseline in lichaamsopeningen wordt gedreven die daar niet op berekend zijn. Toch is het niet de sodomie of het afgrijzen en de vlammende pijn van het jongetje dat deze liefdesscènes obsederend maken. Jeroen wordt overweldigd, maar meer nog door hartstocht voor zijn wrede soldaat dan door diens hardhandige inbezitneming. Bij de gecompliceerdheid van zijn gevoelens wordt nog de vreze des Heren gevoegd. Jeroen, nog maar sinds enkele maanden in een calvinistische dorpsgemeenschap opgenomen, beseft maar al te goed dat wat hij door zijn vol-

[p. 54]

wassen minnaar met zich laat doen, niet Gods zegen heeft.

Van Dantzig geeft een mooie draai aan Jeroens angst en verwarring door de opdracht van de meester, die om een opstel vraagt over de onvergetelijke bevrijdingsdagen. Voor de dorpsschoolkinderen is het wel doenlijk om met enthousiasme te schrijven over de chocola en kauwgom van hun bevrijders, maar het ene jongetje dat geslingerd wordt tussen heftige gevoelens van verliefheid en een peilloos diep besef van zonde en schaamte, moeten de woorden wel in de pen blijven steken. De lezer wordt intussen bij de keel gegrepen: Van Dantzigs proza kan wurgend zijn.

Zijn pleegbroertje en -zusje slepen Jeroen vervolgens mee naar een volgende traumatische ervaring: ze dwingen hem te kijken naar hoe een stier een koe aan zijn ‘vuurrood, naakt en weerloos tentoongesteld geslachtsdeel’ spiest.

‘Was dat neuken,’ laat de schrijver het jongetje denken, ‘Was dat wat ik met Walt had gedaan ook neuken?’ als ingreep hoogst literair, al is het een beetje strijdig met het begrip dat Jeroen van andere moeilijke woorden heeft. ‘Walt’ verstaat hij als ‘Wolt’, maar ‘coke’ verstaat en spelt hij moeiteloos. Hij beschikt reeds over een uitgebreid vocabulaire: ‘hekelen’, ‘geconformeerd’, ‘delicaat’, ‘confronteren’, ‘instrueren’, ‘obligaat’ en ‘indiscreet’ - het laatste gezegd van de manier waarop een boer de bungelende tepels van een koe uitknijpt. Het is een oud punt van discussie: of in een roman die geschreven is vanuit de beleving van een kind grote-mensentermen gebruikt mogen worden. Laat ik zeggen, om enigszins rekkelijk te lijken, dat Van Dantzig het soms wat al te mooi heeft willen zeggen.

Boerenroman-mooi, zelfs, maar dat past wel aardig bij de pastorale sfeer van het boek. De zwaar gereformeerde boeren en vissers van Laaxum (Friesland), het dorp waar Jeroen, ongelovig Amsterdammertje, in de hongerwinter terechtkomt, zijn stuurs maar in- en in-goed. De Zeeuws-meisjesfeer wordt nog verhoogd door een liefdevol heit en mem; huisvesting, kleding, bewassing en voedsel herkent een ieder - ook Jeroen - uit Afke's tiental. Van Dantzigs taalgebruik past er wel bij: hij heeft het over ‘het gesticht gevoel’ waarmee Jeroen de kerk uitkomt, ‘alsof er vleugels groeien onder mijn hemd’.

De beeldspraak is te erg, soms. ‘Mem’ bijvoorbeeld wordt ‘overwoekerd door verdriet’ als de domineesvrouw sterft, en na de hereniging bekijken de echte ouders hun kind ‘met de ogen van een kind dat een speelgoedbeestje heeft opgewonden dat dan als bij toverslag

[p. 55]

begint te bewegen’. Net even overdone zijn ook de vrolijke ‘opwaaiende zomerjurken’ van de twee moeders (die van Jeroen en van een meegeëvacueerde buurjongen) tijdens de fietstocht terug die Jeroen zich vijfendertig jaar later herinnert als ‘een warme, onbezorgde dag, blauw en met zomerse moeders. Die reis tussen Friesland en Amsterdam was goed en probleemloos. Een losgekoppeld moment in mijn leven’.

Als elfjarige ervaart hij slechts paniek, angst, verlatenheid, vervreemding. Het afscheidsloze vertrek van de soldaat, de schok die daaraan voorafging van het plotseling losgescheurd worden van het ouderlijk huis (als verraad van zijn ouders gevoeld) en het even plotselinge verlies van de betrekkelijke veiligheid van het pleeggezin - voor Van Dantzig is het stof voor een adembenemend gruwelverhaal.

Na de bevrijding, terug in Amsterdam, is het jongetje stuurloos. In deel drie, cynisch betiteld met ‘Vrijheid, blijheid’, worden zijn tochten beschreven op zoek naar zijn verloren soldaat, met kinderlijke hardnekkigheid een Amerikaan zoekend waar slechts Canadezen zijn. Het zijn hartverscheurende beschrijvingen, tot op een jongensboekerige sentimentaliteit af. Dat geldt ook voor zijn voorzichtige toenaderingspogingen tijdens de evacuatie in Friesland tot een bij boeren ondergebracht straatkameraadje, die op het land ‘een echte jongen’ is geworden, zoals Jeroens moeder tactloos weet op te merken.

Vijfendertig jaar later is het leed wat gestelpt, maar het verdriet is nog altijd niet vergeten. De gevoelige plek wordt geraakt als de televisie journaalbeelden toont van Canadese bevrijders, die op dat moment worden gefêteerd in het Paleis op de Dam. Tussen de gezette zestigers, van de huidplooien en rimpels voorziene helden van weleer, zoekt de hoofdpersoon rusteloos en tevergeefs naar het gezicht van de verloren soldaat.

Aan diens eeuwige nagedachtenis zijn de laatste alinea's gewijd: ‘De gedachte dat je gestorven zou zijn komt me plotseling absurd voor, onmogelijk. Het bestaat toch niet dat je voorgoed verdwenen bent voordat we elkaar nog éénmaal hebben aangekeken, voordat we onze vreemde ontmoeting opnieuw onder ogen hebben gezien, ons er over hebben kunnen verbazen en er misschien samen om lachen?’

De idealisering van de wellustige yank gaat in de slotwoorden wel ver. Destijds was de conversatie door taal- en leeftijdsverschillen be-

[p. 56]

perkt tot instructies als ‘Hold it, move’, en ‘Faster, don 't stop, is good’. Is de gedachte dat met deze Wolt geestige conversatie te voeren zou zijn niet wat te pathetisch? Waarom zou er trouwens gelachen moeten worden? Van Dantzigs verbeten ernst maakt Voor een verloren soldaat nu juist zo indrukwekkend. Als een hymne: plechtig.

‘Een wurgende pastorale. Oorlogs- en jeugdherinneringen van Rudi van Dantzig’. Uit Vrij Nederland/Boekenbijlage, 7 juni 1986.
* ‘De auteur was een Amsterdams stadskind dat voor het invallen van de hongerwinter naar het Friese platteland werd gestuurd, om daar onder vreemde mensen en nog vreemder zeden, geheel afgesneden van het vertrouwde milieu, het einde van de oorlog af te wachten. Duizenden kinderen van die leeftijd is toen ongeveer hetzelfde overkomen. (...) Het is toch een hoekje van het leven onder de bezetting dat ik niet eerder zo levendig opgeroepen heb gezien als bij Van Dantzig.’ (Aad Nuis, de Volkskrant, 6 juni 1986)
* ‘Het overtuigt vooral door zijn eenvoud en authenticiteit, minder door zijn stijl en vertelkunst. Zijn charme ontleent deze roman aan de intieme wijze waarop kleine, maar kenmerkende voorvallen naderbij worden gehaald en ingekleurd.’ (Gerrit Jan Zwier, Leeuwarder Courant, 13 juni 1986)