Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1985-86

Hugo Claus
Alibi
door Rob Schouten

In het laatste gedicht van zijn jongste bundel Alibi, ‘Envoi’ geheten, dondert Hugo Claus zijn verzen de wereld in. Erg zachtzinnig gaat het daarbij niet toe en het lijkt of de dichter zijn toekomstige critici vóór wil zijn met een algemene karakterisering van zijn werk. Hij spreekt van ‘onhelder misbaar’ en ‘mijn verzen neuken niet klassiek, zij brabbelen ordinair of brallen al te nobel’, ‘het zijn rijmen van een cent’ en hij stuurt ze op hoop van zegen naar maar ‘twaalf lezers en

[p. 48]

een snurkende recensent’. Men mag aannemen dat dit een preventief gedicht is, maar intussen zegt het ons veel over de manier waarop Claus met zijn poëzie omspringt: ze vertegenwoordigen de meest primitieve, losse kant van zijn toch al niet zeer beteugelde schrijverschap. Ook zijn minst zorgvuldige wellicht. In ieder geval staat het medium bij hem nog voor spontaniteit, gevoelsexplosie, lyriek en meer van dat soort verdiensten.

Elders, in een speciaal nummer van Bzzlletin, heb ik ooit beweerd dat Claus' poëzie zich in twee fikse schaduwen bevindt, die van zijn eigen proza- en toneelwerk, en die van de Vijftigerspoëzie. Zelf zei hij in een interview dat zijn gedichten een soort eigen leven leiden. Dat wil zeggen dat ze zich snel van de maker loszingen, soms zelfs zonder dat ze echt ‘af’ genoemd kunnen worden. Dit is als het ware de beleidsmatige consequentie van zijn poëtica die het primitieve, ongeciseleerde en, om Nietzsche maar weer eens van stal te halen, dionysische in de literatuur aanhangt; als ze kennelijk zo ongebonden willen zijn moeten ze ook maar snel op eigen benen staan. In ‘Envoi’ laat Claus ook deze gedachte vliegen, ‘Ik stuur ze 't huis uit, ik wil niet wachten/tot hun tenen koud zijn.’

Het omvangrijke poëzie-oeuvre van Claus gaat, als gezegd, qua populariteit ernstig gebukt onder ander werk, maar het gaat voor een deel ook onder zichzelf gebukt. Er heerst veel willekeur en toeval, iedereen kan er talloze dieptepunten in aanwijzen naast onverbiddelijke hoogtepunten als De Oostakkerse gedichten en Heer Everzwijn. Het is vooral ‘taalvreugde’ die, lijkt het, ons lang niet altijd iets te zeggen wil hebben.

Vat men het werk niet naar de kwaliteit maar naar de inhoud samen, dan stuit je niettemin op een groot aantal constanten, die allemaal min of meer samenhangen met een woest lyrisch beginsel. In tegenstelling tot het dichtwerk van Lucebert, waar dat van Claus in veel opzichten mee verwant is, bezingt de Vlaamse dichter de aarde en haar driften; het seksuele speelt een belangrijke rol, bijna altijd in agressieve zin. Hij is bovendien tegen traditie gericht (met blasfemische uitstapjes) en zoekt de oerbron. Om diezelfde reden vervloekt hij de vaderfiguur en bezingt de aardse warmte van moeder de vrouw. Een ander sleutelbegrip is ‘klem’. Met al zijn hartstochten heeft de dichter meer dan eens het gevoel vast, omstrengeld, klem te zitten in de ander, subsidiair de buitenwereld.

Overigens is de hierboven geopperde woeste willekeur van Claus

[p. 49]

toch ook maar weer betrekkelijk. Net als in het werk van de Nederlandse Vijftigers is het voor de liefhebber mogelijk zeer diep af te dalen en tenslotte allerlei betekenisverlenende lagen te ontdekken die het afzonderlijke vers wel degelijk een interne afgerondheid lijken te bezorgen. Zo analyseerde Paul Claes in een woordspelige essaybundel Claes-reading vanuit structuralistische hoek een aantal gedichten zo uitputtend dat het ook voor de meer bezonken en op helderheid gespitste lezer mogelijk werd veel in de poëzie van Claus te zien. Dat neemt niet weg dat het aan de oppervlakte vaak een taalbaaierd van jewelste is, in de diepte waarvan men zich vervolgens ook wel eens helemaal niet wíl laten lokken.

Dit alles geldt onverminderd voor Alibi. De bundel bestaat uit acht afdelingen van zeer wisselende lengte: ‘Halloween’, ‘Theater’, ‘Simpel’, ‘Voor de poort’, ‘Logboek’, ‘Stele’, ‘Nu nog’ en ‘Envoi’. De afdeling ‘Nu nog’ is een bloemlezing in kwatrijnen van een oud Sanskrietgedicht, de Caurapan̂sasika van Bilhana (ook nooit gelezen hoor), een hooglied voor boven de achttien, door Claus van commentaar voorzien. In deze lange cyclus, die de dichter als het ware zichzelf ten voorbeeld stelt (het ‘nog’ van het oude gedicht en het ‘nu’ van zijn eigen versie), spreekt hij met minstens twee stemmen de soms nogal cryptische tekst toe. Zo zegt hij in het ‘eigen’ gedeelte van kwatrijn xvii: ‘Kan dat gebabbel in onze toren van Babel/niet wat bevattelijker?’ om in het volgende vers prompt te vervolgen met: ‘Het is gevaarlijk te geloven/dat je er ook maar iets van snapt./Veel meer dan het onbekende/moet je het bekende vrezen.’ Zo steekt hij met zijn eigen tweestemmigheid een stokje voor de twijfel van de lezer aan zijn helemáál eigen werk.

Het valt trouwens op hoe vaak Claus iets over de modus van zijn poëzie opmerkt. In het gedicht ‘Voor de poort’ luidt hij opnieuw de klok van zijn poëzie-opvatting die, dat staat er ook, niet zozeer uit een houding of pose, maar uit zijn innerlijk voortkomt (‘ik ben’), zoals het hoort:

Dat regelmaat vredig zou zijn
ik heb het lang geloofd, een vrede van takken en
slakken. Zoals gebeeldhouwde zinnen zelfs zonder zin
wanorde zouden bedaren. Maar ik ben
gedeukte, verzegelde maat, verenigd
door draden die niet te knopen zijn

[p. 50]

 

in dat steeds valer wordende licht

 

van vormen

 

als vermoedens.

Steeds die nadrukkelijke beginselverklaringen, hoe eigen ook, ze geven aan zijn gedichten toch ook iets krampachtigs, alsof hij meent zichzelf te moeten beschermen of zelfs excuseren.

De titel Alibi suggereert een dubbele aanwezigheid en verdeeldheid die ook wel uitgedrukt wordt in het motto van Sir Walter Raleigh: ‘Our mirth the Musicke of Division’. De dichter zet diverse kelen op, omdat hem dat bevalt. Het sterkst komt deze gespletenheid tot haar recht in de mooie cycli ‘Theater’ en ‘Logboek’. In ‘Theater’ is het uiteraard de dubbelrol van de toneelspeler, die zich door de gespeelde en ongespeelde werkelijkheid van het moment verdeeld weet: ‘Een komt naar voren en zegt: / “Ik ben Laërtes, mij werd mijn zus ontroofd” / en denkt: “Ik ben Jan van den Abeele / en het sneeuwt in mijn hoofd”.’ In ‘Logboek’ gaat het onder andere over de ‘schizofrene nachtegaal’ Cathy Berberian en Yehudi Menuhin in een advertentie voor polshorloges. In het ene geval de dood van een toch al op twee niveaus bekwame zangeres, in het andere de muzikale, tijdloze hoogheid die zich tot het demonstreren van uurwerken verlaagt. En bij elkaar gevoegd botsen ook de lichte muze en haar dood en de klassieke muze en zijn tijd weer overdadig op elkaar.

Wat je in geen geval van Claus' poëzie kunt zeggen is dat er niks gebeurt. Integendeel, er gebeurt vaak zoveel tegelijk dat je regelmatig op adem moet komen.

Ook in de afdelingen ‘Halloween’ en ‘Stele’ komen opposities aan de beun. In ‘Halloween’ die tussen dood, agressiviteit en liefde, in ‘Stele’ onder meer die tussen het vormeloze leven en de voorgevormde rede. Behalve inhoudelijke en thematische botsingen geeft de drukke barok, het overwegend talige karakter van zijn poëtische impuls Claus veel klankassociaties en woordgrapjes in, die nogal eens op het Seth Gaaikema-randje balanceren, flauw en toevallig. Wat bijvoorbeeld te denken van ‘mijn manke ree, mijn mannequin met diarree’ (dat hadden we, dacht ik, toch wel gehad) of ‘leerzaam voor een leergierig riep/ - een stereotiep - als ik/had men het over Hölderlin’, op de radio wel te verstaan. Ik zie wel dat het woordje ‘stereotiep’ op zowel het radiogebeuren als de schizofrenie van Hölderling slaat, maar mooi of leuk of diepzinnig kan ik het niet vinden. Tamelijk erg

[p. 51]

is ook de uitdrukking ‘televisionair Beiroet’. Nee, liever nog het onbegrijpelijke dan deze onnozelheden!

Interessanter zijn de verwijzingen van Claus naar andere teksten. Genoemde Paul Claes heeft Claus' neiging tot kleptografie ondergebracht in de bekende structuralistische opvatting: de hele cultuur is een soort tekst en ieder afzonderlijk kunstwerk daarin een soort betekenisknoop waarin het omliggende in unieke dosering invloed heeft. Claus zou deze intertekstualiteit exploiteren. Inderdaad herinneren sommige van zijn regels sterk aan het werk van andere dichters. Zo ontkom ik bij de eerder geciteerde regel ‘Dat regelmaat vrede zou zijn, ik heb het lang geloofd’ niet aan een associatie met Kopland. En helemaal onmiskenbaar is de allusie van ‘is dat een vogel of een drol in de vorm van een vogel’, waarin de fameuze gedichten van Buddingh' over het elastiekje, dat achtereenvolgens op een schaartje en het brilletje van Bernlef leek, meeklinken.

Het mooiste voorbeeld van zo'n toespeling vind je in de regel ‘Horatio struikelt over zijn claus/door spraaklessen behekst’ uit de cyclus ‘Theater’. Geen mens gelooft door dat ‘claus’ natuurlijk nog dat het slechts over een stotterende toneelspeler zou gaan. Maar de verwijzing gaat nog wel even dieper. Paul Claes heeft in zijn Claes-reading namelijk, om de overeenkomsten tussen traditionele en experimentele lyriek aan te tonen, een gedicht van de oude Horatius vergeleken met een gedicht van Claus. Ongetwijfeld heeft Claus dat essay gelezen en er hier zijn voordeel mee gedaan. Op een volgend niveau gáát de regel over Horatio's claus dus over de intertekstualiteit van Horatius' Claus en tegelijkertijd is het, ‘door spraaklessen behekst’ (dus bijvoorbeeld ‘door de interpretatiecursus van Claes gefascineerd’) ook nog eens intertekstualiteit.

Erg democratisch is zo'n verwijzing natuurlijk niet, je moet er (zoals ik voor deze-recensie) toevallig een ander boek voor naslaan. Maar heel erg is dat nu ook weer niet, per slot zijn de woorden ook in oppervlakkige lezing nog wel betekenisvol.

Ondubbelzinniger in zijn dubbelzinnigheid is dan de slotregel van ‘Voor de poort’ dat, zoals we zagen, begint met een verklaring van 's dichters onregelmatigheid, en gaandeweg steeds verder afdaalt in ‘het zwarte bos van vermoedens’, om te eindigen bij Claus' oerbron, moeder aarde:

[p. 52]

 

Misschien is er alleen maar zij, de trouwe.

 

Zij is niet rouwig om de dingen, zij verbeeldt

 

en zij is de aarde. Vanachter haar raam kijkt zij

 

naar de geslagen rug, de verbeten schouders,

 

de schandpaal van de man. De tijd van de man,

 

wijn en azijn, is haar tijd niet. Dat kijken van haar

 

is de tijd van de aarde. Zij, de trouwe, wacht

 

en lacht om de schaduwen die overeind blijven staan

 

tegen de randen van de wereld. Zij zegt:

 

‘Aanwezig zijn, dat is voldoende.’

In de man van wijn en azijn herken je nu duidelijk Christus, die het verloop van feestelijkheden tot en met de dood voor zijn rekening neemt. Tegelijk is ook de schandpaal zijn kruis in dubbele betekenis. De man die, in de tijd zoekend naar metafysisch heil, spottend wordt gadegeslagen door de trouwe oermoeder die hij zoekt. Inderdaad, Claus' verzen neuken nooit klassiek, maar ze boren in de grond. Ze bespotten tijd, evangelie en harmonie en bezingen het moment en ‘de tijd van de aarde’. Maar wie goed luistert hoort daar heel wat van de bovenwereld en de cultuur in meepruttelen.

‘Met de toren van Babel de aarde in. Alibi: Hugo Claus en zijn woest lyrisch beginsel’. Uit Vrij Nederland, 1 februari 1986.
* ‘Het gaat om: hoe verwoord je iets dat tegelijkertijd ordinair is en nobel. Daarbij moet je soms even over de schreef gaan. Iemand wees me laatst op een versregel uit de cyclus Halloween. Hij zei: zo ordinair heb ik het nog nooit meegemaakt, “Vergas me, trick or treat, in een finaal orgasme”. Precies daar gaat het om, hoe durf je het te schrijven. Narigheid, drek, platvloersheid, vulgariteit behoren ook tot het domein van de poëzie. Het is niet alleen maar een flutterig proberen God te behagen. De meeste dichters voelen zich te chic, durven de donkere terreinen niet te betreden.’ (Hugo Claus in een interview met René T'Sas, Hervormd Nederland, 22 februari 1986)
* ‘Het dichterlijke werk van Hugo Claus heeft iets provocerends en baldadigs. Ook zonder dat het als zodanig hoeft te zijn bedoeld, kan het worden opgevat als een aanslag op de stilte, de zuiverheid, voorzichtigheid en karigheid van heel veel Hollandse poëzie. Gedichten als die uit Almanak en Alibi vallen buiten het kader van wat gangbaar is in onze dichtkunst. Misschien is dit een verklaring voor de opvallende zwijgzaamheid van de literaire kritiek waar het Claus' poëzie betreft.’ (Wiel Kusters, nrc Handelsblad, 31 januari 1986)
Claus kreeg de driejaarlijkse Prijs der Nederlandse Letteren 1986 voor zijn gehele werk. De prijs, in 1956 inge-

[p. 53]

steld, werd dit jaar door de Nederlandse Taalunie onder haar hoede genomen. De Cestoda-prijs 1985, ooit bij wijze van grap toegekend aan Nico Scheepmaker, was ook voor Claus.
Scheepmaker is het enige jurilid en de prijs voor het ‘moeiteloos beoefenen van de Nederlandse Taal in al haar genres’ bestaat uit f 53,64 en een gegraveerd bekertje.