Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1985-86

Andreas Burnier
De trein naar Tarascon
door Aad Nuis

De hedendaagse literatuur is weinig religieus. Niet alleen in Nederland, maar in de hele westerse en door het Westen ingrijpend beïnvloede cultuur domineert een grondtoon van tragisch individualisme: de mensen sterven en ze zijn niet gelukkig. Weliswaar wordt de werkelijkheid veelal als problematisch ervaren en staat de verbeelding hoog in aanzien, maar zelden wordt er uitgegaan van een objectieve hogere werkelijkheid die het bestaan in een heel ander licht zet, die de individuele grenzen uitwist in een collectieve harmonie van bovenaardse of desnoods aardse snit. Natuurlijk zijn er ook nu heel wat schrijvende gelovigen, maar voor zover ze literaire pretenties hebben zijn ze geneigd zich aan de oppervlakte te conformeren aan de ongelovige traditie en hun boodschap te versluieren in ironie of suggestie.

Zolang het daarbij blijft, stuiten ze niet op wezenlijke weerstand,

[p. 43]

want de dominerende opvattingen kunnen zich heel goed vinden in de gedachte dat er meer is tussen hemel en aarde dan waarvan gedroomd wordt in de filosofie van een rationele Horatio. Maar zodra in romans de Andere Wereld geïntroduceerd wordt als een bekend gebied waar de auteur kind aan huis is, met de onbevangenheid die nog niet zo lang geleden toch tamelijk gebruikelijk was, treden er afstotingsverschijnselen op. Zulke boeken worden al gauw apart gezet als stichtelijke lectuur of fantasie, niet behorend tot de serieuze literatuur en eigenlijk ook niet vatbaar voor de gangbare literair-kritische maatstaven.

Het werk van Andreas Burnier is tot dusver aan een dergelijke segregatie ontkomen, al weet de kritiek er niet altijd raad mee. Toch is de religieuze component in haar werk veel minder in ironie gewikkeld dan bijvoorbeeld bij Reve. Die component is bij haar bovendien steeds aanwezig geweest, al was het zelden zo duidelijk als in haar nieuwe roman, De trein naar Tarascon. Dat er tot dusver weinig op is gelet kan aan verschillende dingen liggen. Burniers opvattingen over het bovenaardse, hoe gedecideerd ook, vallen niet samen met die van deze of gene kerk. Ze zijn dus niet meteen als geloof herkenbaar, al zullen antroposofen en aanverwante geestelijke zoekers zich niet op onbekend terrein voelen. Bovendien is de schrijfster bekend geworden als voorloopster van een beweging die bij uitstek in de geest van de tijd ligt: het feminisme.

In haar essays doorbreekt zij de omgangsvormen van de kritische redelijkheid zeker niet vaker dan ongelovige intellectuelen plegen te doen, en in haar romans maakt ze graag heel avant-gardistisch aandoende bokkesprongen. Haar pleidooien tegen de alleenheerschappij van het ‘mannelijke rationalisme’ en vóór het aanboren van alternatieve bronnen van kennis en wijsheid worden gesteund met tal van historische, filosofische en psychologische argumenten, en blijven daardoor toch min of meer binnen de perken van het gangbaar intellectueel discours.

Allemaal aanleidingen om voorbij te zien aan de religieuze kern in haar werk, die merkwaardige zekerheid des geloofs die mij niettemin een sterke motor lijkt, sterker dan bij het merendeel der officiële gelovigen. De gedrevenheid waarmee haar alter ego professor Dessaur zich onlangs in de euthanasiediscussie heeft gestort bijvoorbeeld, toont meer de gelovige dan de vrouw van de wetenschap, waarmee

[p. 44]

overigens niet gezegd wil zijn dat haar argumenten daarom minder ernstig zouden moeten worden genomen.

De trein naar Tarascon is een roman zonder flamboyant feminisme of experimentele verrassingen. De vorm is vrijwel klassiek, de inhoud heeft zo veel met de Andere Wereld te maken dat daar niet meer aan voorbij kan worden gezien. De titel vindt zijn verklaring in een motto dat ontleend is aan een brief van Vincent van Gogh, die zich afvraagt of er een leven is na de dood en in verband daarmee opmerkt: ‘Zoals we de trein nemen om ons naar Tarascon of Rouaan te begeven, zo nemen we de dood om naar een ster te gaan.’

Het verhaal heeft overigens ook nu weer een realistische bovenlaag. Het speelt zich aan het eind van de jaren '40 af. Een man van dertig, William Baston, woont alleen, hoog boven in een Amsterdams grachtenhuis. Hij heeft gebroken met zijn nette, maatschappelijk geslaagde Haagse familie. We horen dat hij als student naar Duitsland is gevoerd als dwangarbeider. Na de bevrijding is hij geestelijk in de war geweest. Hij is clandestien in Duitsland achtergebleven, opgepikt door een vreemde Amerikaanse majoor en tenslotte ingetrokken bij de officierenhoer Elsa en haar dochtertje. Dat is een jaar of wat goed gegaan tot hij gemerkt heeft dat de vrouw het dochtertje opleidde voor het hoerenvak. Nu is hij dus alleen in Nederland terug, leeft van een uitkering en studeert voor zichzelf kunst en filosofie.

Een jonge timmerman die een karweitje voor hem opknapt - een enigmatische verschijning in het boek - wordt de aanleiding voor het doorbreken van zijn isolement. Eerst vindt hij het hoertje Jossie (door hem Marie-Jo genoemd) bij wie hij regelmatig op bezoek gaat, daarna de journaliste Esther die een grote liefde voor hem opvat. Maar Jossie wordt vermoord en William is hoofdverdachte. Hij valt terug in zijn geestelijke verwarring en duikt onder op zijn eigen vliering, daarbij geholpen door een oude joodse buurman die zijn greep op de werkelijkheid eveneens aan het verliezen is. De politie arresteert hem en brengt hem naar een gesticht, waar hij onder de medicijnen wordt gestopt en vastgehouden, ook nog lang nadat de verdenking tegen hem is geweken.

Het is Esther die hem tenslotte helpt ontvluchten, maar pas veel later, nadat ze in de armen van haar hoofdredacteur is gevallen en ondanks haar liefde voor William onbereikbaar is geworden. William wordt ondergebracht in het huis van deze man, die zelf met Esther el-

[p. 45]

ders is gaan wonen. Na een laatste poging tot contact met een meisje dat hem ontglipt, krijgt hij een verschijning van de timmerman uit het begin, die hem uit zijn ellende verlost op een wijze die, als het een echte timmerman was geweest en geen hersenschim of symbool, zeker niet de instemming van professor Dessaur zou hebben gehad.

Dit oppervlakteverhaal, hoewel competent en boeiend verteld, ontleent zijn zin uiteraard aan het innerlijk leven van de hoofdpersoon. Wat ons daarover wordt meegedeeld, zou op zichzelf niet meer hoeven zijn dan het spel van een verbeelding die door een hevige schok tot verhoogde luciditeit is gekomen, en als zodanig in een rijke literaire traditie passen. Maar de auteur wekt op allerlei manieren de indruk dat het hier niet om een individuele verbeeldingswereld gaat, maar om een openbaring: een raam dat is opengezet naar een Andere Wereld, waardoor ook op deze wereld een nieuw en waar licht valt. Dat is tamelijk ongewoon.

De gestoorde held neemt met zijn innerlijk oog veel waar dat ons bekend kort zijn uit ander werk van Burnier. Maar ook binnen deze roman krijgen we garanties dat wat William meemaakt méér is dan alleen een dwaaltocht door zijn eigen geest. Via motto's boven de hoofdstukken wordt de autoriteit ingeroepen van velerlei kenners van het Geheim, van Plotinus en Jung tot de Strindberg van Inferno en Gustav Meyrink, wiens Amsterdamse roman Das grüne Gesicht een niet onbelangrijke rol op de achtergrond speelt. Er is ook sprake van intersubjectieve ontmoetingen met de Andere Wereld: zo delen Esther en William een droom uit een vroegere reïncarnatie. De meest curieuze garantie is die van de pater Antonius, die veel naar William luistert en die naar aanleiding van een notitie van William over het wezen van het kwaad verzucht dat deze ‘helaas gelijk’ heeft: ‘kinderen en gekken spreken de waarheid, zoals men wel eens zegt.’

De hogere werkelijkheid waarvan we zo in de roman deelgenoot worden gemaakt, bestaat uit een meer algemeen en een meer specifiek gedeelte. Het algemene heeft betrekking op de leer dat de zielen, die thuishoren in een oneindige kosmos waarin alles tijdloos is, neerdalen op de tijdboom, daar hun leven leiden en tenslotte weer opstijgen. Daarnaast op de betekenis van dat tijdelijk verblijf op de tijdboom, op de rol van het kwaad en van de liefde in de wereld, alles zoals men het in occulte geschriften in soortgelijke beelden en bewoordingen kan vinden. Het meest specifieke deel slaat op de verwording van de

[p. 46]

wereld in deze tijd. Het nazisme wordt gezien als een occulte beweging in dienst van de zwarte magie, het linker pad. De bedoeling is het stichten van het Rijk van de Hond, ‘het geestelijk voeden en behagen van de opperste roedelleider, die alleen gedijt op angst, paranoia, bloed, laffe agressie en blinde haat’. Daartoe dienden alle mensen met een morele ruggegraat te worden uitgeroeid. De bevrijding dreef deze demonencultus ondergronds, maar de Hond sloeg zijn tentakels in de argeloze overwinnaars.

‘Het eerst worden de medici besmet. Zij zullen geld, macht en eer vinden in eugenetica: abortus en euthanasie als offers aan de Hond, uiteraard onder het bekende motto dat de samenleving nóg perfecter en nóg welvarender en de mensen nóg gelukkiger zullen worden gemaakt. Dan volgen de industriëlen en de militairen, in wier belang her en der op aarde zinloze moordpartijen zullen worden uitgevoerd tegen weerloze kleine volkeren. Daarna vloeit een stroom van roesverwekkende en verdovende middelen over de aarde, zodat de laatste integere individuen geen moreel, waakzaam, zelfstandig bewustzijn meer zullen hebben. Tenslotte volgt enige tijd de consumptie van geperfectioneerde, “gezuiverde” massasamenleving en dan komt de apocalyptische eindknal, waarbij Duitsland toch nog, zij het langs een omweg, de fatale beslissende rol zal spelen.’

In dat licht bezien is zelfs Williams waan dat hij door de Duitsers wordt vervolgd en gevangen gehouden omdat hij ‘te veel weet’ in hogere zin de simpele waarheid. De geneesheer-directeur van het gesticht Sint-Joris, waarin hij gedwongen verblijf houdt, de sinistere dokter Gemmenie, is een toonbeeld van de door het kwaad bestuurde medicus, en de priester Antonius, vertegenwoordiger van de kerk, is behalve zielzorger ook lid van het bestuur van dit fervent kapitalistische instituut. Hij weet wel dat William gelijk heeft, maar het is een gelijk dat hem slecht uitkomt, en dus weet hij wat hem te doen staat: ‘Toen verscheen er een sardonische glimlach op zijn gezicht. “Sed non imprimatur.” Hij verscheurde Williams notitie in kleine snippers, die zich voegden bij de snippers die al in de papiermand lagen.’

Zo blijft Williams waarschuwing op deze aarde ongehoord en hijzelf alleen gelaten, zelfs door de liefhebbende, maar kleingelovige Esther.

Hoe een boek als dit te waarderen? Het geloof van de schrijfster deel ik niet, en dat is een handicap. Een literair oordeel betreft weliswaar

[p. 47]

vooral de vorm waarin een gedachte is gegoten, maar een zekere mate van gelijkgezindheid ten aanzien van die gedachte zelf is daarbij wel bevorderlijk, omdat zonder dat een opinie over mooi of lelijk al gauw irrelevant gaat lijken. Ook wil ik een boek als dit niet als vrijblijvende fantasie of stichtelijke propagandalectuur beschouwen. Ik houd me daarom maar bij de constatering dat het de schrijfster mijns inziens meer dan in haar vorige romans gelukt is aan haar heilige overtuigingen een doorzichtige en voorbeeldige verbeeldingsconstructie mee te geven. Wie die overtuigingen deelt of meent te delen of wie om andere redenen in het werk van Andreas Burnier is geïnteresseerd, moet dus De trein naar Tarascon beslist niet missen.

‘Medici als slachtoffer van het kwaad’. Uit de Volkskrant, 28 maart 1986.
* ‘De trein naar Tarascon is net als De reis naar Kithira en De literaire salon veel meer ideeënroman dan wat anders. Eerste idee is dat van het typisch mannelijke en het typisch vrouwelijke. Soort bij soort graag! (...) Tweede belangrijke idee is dat van de macht die altijd weer door Duitsers zal worden gezocht. (...) Over het platspuiten in psychiatrische inrichtingen is door de jaren heen verschrikkelijk veel geschreven, ook in de literatuur. En dit derde idee, van de dictatuur van de medicijn-mannen, is verbonden met de dictatuur van de Hond. (...) Begrijpelijke relativering van al deze ellende brengt het vierde idee dat de bundel draagt: dat van de wedergeboorte, van een nieuw leven na de tocht door dit tranendal. (...) De trein naar Tarascon is spannend, mooi en wijs.’ (Wam de Moor, De Tijd, 21 maart 1986)