Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1985-86

Boudewijn Büch
De kleine blonde dood
door Carel Peeters

Dat Boudewijn Büch een grote afschuw heeft van de ‘psychiatrie, de psychologie en de menswetenschappen in het algemeen’, zoals aan het slot van de autobiografische roman De blauwe salon te lezen is, wil niet zeggen dat men zich dan ook maar niet in zijn psyche zou moeten verdiepen. Wat beweegt iemand om nu al voor de derde keer nagenoeg hetzelfde te vertellen in de boeken die hij publiceert? Veronderstelt hij dat men zijn andere boeken toch niet leest? Of denkt hij dat door het hernemen en opnieuw vertellen van met levenstrauma's samenhangende gebeurtenissen er uiteindelijk wel zoiets als een mythe zal ontstaan?

Boudewijn Büch heeft het nu in vier boeken over zijn vader gehad - De blauwe salon, Een kleine blonde dood (anekdoten over de dood die in 1982 zijn uitgegeven door Guus Bauer, dus niet het hier besproken boek), Weerzien en De kleine blonde dood. In drie van deze boeken heeft hij het ook over zijn op zesjarige leeftijd overleden zoontje. Het beeld van de vader en het zoontje begint nu enige vorm aan te nemen, zodat men zou hopen dat deze verhalen nu eens bij elkaar zouden worden gezet. Maar dat gaat niet. Er is te veel overlapping, te veel herhaling. Er is bovendien soms een opmerkelijk verschil.

Büchs autobiografische proza is een wirwar van openhartigheid en geheimzinnigheid. Soms vertelt hij honderduit, op andere momenten geeft hij slechts flarden en suggesties. Dat is vooral het geval in De blauwe salon, het zogenaamd door een ‘biograaf’ opgetekende levensverhaal van de auteur. Flarden vindt men ook in Een kleine blonde dood (1982). In De kleine blonde dood (1985) worden dingen niet

[p. 39]

verteld die voor het goed begrip noodzakelijk zijn.

Men kan zich ook nog de vraag stellen of het leven van de schrijver wel zo belangrijk is dat wij reeds nu moeten kennis nemen van zijn autobiografie. Een autobiografie, of autobiografische verhalen, zijn vooral van belang als de auteur zich daarnaast een oeuvre heeft geschapen dat op zichzelf van literaire betekenis is. Daar kan men bij Büch nog niet van spreken, wat betekent dat zijn levensbeschrijving vooral dient om zijn kleurrijke bestaan nog wat meer kleur te geven.

Büch schijnt dit zelf wel in te zien, vandaar dat hij zijn autobiografische verhalen tot iets zelfstandigs probeert te maken, bijvoorbeeld door zijn levenstrauma's tot literaire motieven te verheffen: door ze zelf zo te noemen of door er steeds op terug te komen. Een leven wordt aldus literatuur. Er moet van romantische hoogmoed sprake zijn wil men tot zo iets besluiten. Voor men zo'n besluit neemt moet men er zeker van zijn dat het leven waarover geschreven zal worden wel interessant is. Daar ontbreekt het bij Boudewijn Büch niet aan, maar door zijn vaste voornemen om van zijn leven literatuur te maken wil hij het nog interessanter maken dan het al is. Aldus verzekert hij zijn lezers dat zijn nieuwe boek niet slechts autobiografische verhalen bevat over zijn vader en zijn jong gestorven zoontje, maar eigenlijk over schuld gaat en dat het boek ‘de grondbeginselen van de melancholie’ beschrijft. Het probleem deed zich ook al voor in de autobiografische roman De blauwe salon, waarin alles ook nadrukkelijk tot literatuur moest worden verheven.

Alles wat Boudewijn Büch zelf over zijn verhalen zegt - dat ze over schuld, dood, melancholie, tragiek gaan - bestaat uit plakplaatjes, nadrukkelijke aanwijsbordjes dat we hier met iets interessants te doen hebben, terwijl elke lezer dat liever zelf constateert als daarvan sprake is. Hetzelfde geldt voor Büchs herhaalde verzekeringen dat hij van iets heel verdrietig wordt en dat het leven zo zinloos is. Dat zijn slechts mededelingen, overbodig als het vertelde daar zelf al genoeg blijk van geeft.

Mythologisering van zijn eigen leven is voor een schrijver helemaal niet zo vreemd, maar wel dat daar voortdurend op gehamerd wordt en alle grote thema's van de wereldliteratuur de revue passeren alsof men ze zo maar uit de coulissen kan halen. Authenticiteit en literair effect lopen bij Büch nogal door elkaar; de mythologiserende kant aan Büchs autobiografische verhalen is voornamelijk overbodige poes-

[p. 40]

pas. In De kleine blonde dood gaan de negentien hoofdstukken afwisselend over zijn vader, zijn zoontje Micky en wat die twee voor de verteller hebben betekend. De personages zijn bekend uit het vorige werk en veel anekdoten eveneens, maar Büch heeft altijd nog meer te vertellen. Wanneer hij zich tot dat vertellen beperkt wordt men niet teleurgesteld wat betreft het bijzondere karakter van zijn jeugd. De hier beschreven vader is iemand die door de oorlog getraumatiseerd is en zich wonderlijk gedraagt, wat door de omgeving deels wordt vergoelijkt, tot het te dol wordt. In Weerzien stonden al verhalen over zijn vader die men niet licht vergeet, in De kleine blonde dood zijn dat de verhalen over zijn vader als hoofd of onderhoofd van de Wassenaarse reservepolitie, het bezoek aan het legermuseum, het uitstapje met het gezin naar een soort strandje dat ‘Longelijsje’ werd genoemd, de niet-viering van Kerstmis, Prinsjesdag en het schoolreisje, waarmee het boek begint. Als hoofd van de reservepolitie drilde de vader zijn ondergeschikten nog erger dan de door hem zo verafschuwde nazi's, in het legermuseum raakt hij over zijn toeren vanwege insignes die verkeerd op een uniform zouden zitten, Kerstmis mocht niet gevierd worden vanwege zijn aanval van agressieve somberheid, met Prinsjesdag holt de vader naar de gouden koets en schreeuwt onbegrijpelijke dingen, het schoolreisje eindigt in tranen omdat de verteller tegen de wil van de vader een voet op Duits grondgebied heeft gezet. Büch vertelt dit allemaal in even sprekende als gewone taal, want wat hij te vertellen heeft is al buitenissig genoeg.

Dat de verteller ook zijn gelukkige momenten heeft gekend met zijn vader komt in De kleine blonde dood niet zo erg uit. Dat is jammer, omdat het niet voor niets afwisselend over zijn vader en hemzelf als vader gaat. De bedoeling is dat de twee elkaar spiegelen. De genegenheid van de verteller voor zijn zoontje zou echter nog meer indruk hebben gemaakt als in De kleine blonde dood elementen waren ingevoegd uit De blauwe salon. In beide boeken komt de Jeugd Psychiatrische Inrichting in Brabant voor, waar de verteller op zijn tiende een jaar verbleef. Volgens De blauwe salon zou hij naar deze katholieke hel zijn gestuurd vanwege zijn onhandelbaarheid, het slechte huwelijk van zijn ouders en vanwege het feit dat zijn vaders genegenheid voor hem verder ging dan men aanvaardbaar vond. Deze ook seksueel bepaalde genegenheid vindt men niet terug in De kleine blonde dood: de pastoor die zo'n beslissende rol speelde bij het sturen naar de inrichting vinden we nu niet terug. Van betekenis is ook dat de

[p. 41]

verteller in De blauwe salon alleen maar rooskleurige herinneringen heeft aan de seksuele avances van zijn vader; ze werden zelfs de bron van zijn zwak voor zijn vader in de gevallen waar anderen hem lieten vallen. In De blauwe salon doet de verteller zelf aan psychologie en legt hij verband tussen de homoseksualiteit, zijn belangstelling voor kleine jongetjes en deze ervaringen met zijn vader. De verheerlijking en idealisering van het zoontje in De kleine blonde dood heeft aanmerkelijk minder inhoud door het weglaten van deze zaken.

Wat feiten betreft is er toch iets eigenaardigs aan de hand. In De blauwe salon wordt verteld dat de vader zijn zoon niet één keer in het ziekenhuis bezocht toen hij daar een jaar verbleef direct na zijn terugkomst uit de inrichting. In De kleine blonde dood bezoekt zijn vader hem dagelijks en leest hem urenlang voor uit talloze boeken. De vraag is wat de bedoeling is van dit grote verschil. Het feit dat die vader elke dag komt voorlezen is een van de aandoenlijke gebeurtenissen in deze verhalen. Büch heeft daarvoor een sterk ontwikkeld gevoel, zodat hij herhaaldelijk recht op het week gemaakte hart van de lezer afstevent. De lezer geeft zich gewonnen omdat hij denkt dat het in deze verhalen tamelijk waarheidsgetrouw toe gaat en Büch ook heel vaak een authentieke toon weet te vinden. Maar dat van die bezoeken van de vader aan het ziekenhuis brengt hem danig aan het twijfelen en dan worden al die andere passages waarin op het meegevoel van de lezer wordt gespeeld toch iets minder overtuigend.

De kleine blonde dood is een merkwaardig mengsel van authenticiteit, literair effectbejag, zelfvergroting en zelfkleinering, van behoefte het hart van de lezer te winnen en tegelijk afkeer op te roepen door de schildering van zijn schandelijke gedrag. Deze afwisseling van sentimentaliteit en agressieve eigenzinnigheid - èn die twee door elkaar heen - weerspiegelt precies het gedrag van de vader ten opzichte van de zoon, die daarin emotioneel een goede leerling blijkt. Overziet men het werk en de werkzaamheden van Boudewijn Büch dan is de overeenkomst met de drijfveren en de belangstelling van zijn vader onmiskenbaar. Ook zonder dat Büch daarop zo de nadruk legt is er genoeg materiaal voor een persoonlijke mythe. Het schuldgevoel waar het in De kleine blonde dood zozeer om zou gaan heeft zich nochtans niet in mij vastgezet. Wèl de gedachte dat Büch uit de wirwar van autobiografische verhalen eens één boek zou moeten samenstellen dat een beeld geeft van zijn jeugd.

[p. 42]

‘Hardnekkige behoefte aan mythologiseren’. Uit Vrij Nederland/Boekenbijlage, 16 november 1985.
* ‘De verteller Boudewijn is zo met zichzelf begaan dat er geen ruimte geschapen wordt voor de levens van de grote en kleine held in dit boek. Ze blijven vlak: de vader gek, het kind een voorwerp waarop volwassen wijsneuzigheden worden geprojecteerd.’ (Willem Kuipers, de Volkskrant, 22 november 1985)
* ‘Ik las het boek met stijgende waardering en bewondering en dacht dat Büch er eindelijk, na zovele aanlopen in geslaagd was de demonen die hem constant bestoken voorgoed te ketenen in een gaaf literair werk van hoge orde. Toen stuitte ik op hoofdstuk 18 (...) In dat hoofdstuk loopt alles uit de hand - maar helaas is het ook literair gezien uit de hand gelopen. Dat is een beetje jammer.’ (Hans Warren, Provinciale Zeeuwse Courant, 23 november 1985)
* ‘Zeer verstaanbaar en begrijpelijk. Geen moment denk je, hé wat merkwaardig! Of, wat wordt hier nu verbeeld? Jammer voor de schrijver want die wil juist allesbehalve begrepen worden. Het enige dat hij wenst is bewieroking en anders gaat de bokkepruik op. Zo iemand is dat dus, bah!’ (Rob Schouten, Trouw, 21 november 1985)
Van De kleine blonde dood zijn de filmrechten verkocht aan Rob Houwer.