Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1985-86

[p. 29]

Walter van den Broeck
Het beleg van Laken
door Jaap Goedegebuure

Aan het slot van zijn Brief aan Boudewijn (1980), een hardop uitgesproken bede dat de vorst van Vlamingen en Walen zich eens wat meer verdiepe in het lot van de gewone man, laat Walter van den Broeck één wens alvast in vervulling gaan. Hij stelt het voor alsof hij wordt uitgenodigd aan het hof te verschijnen, ‘alwaar men ons de kaarten wil ontvouwen waarmee uzelf al die jaren hebt gespeeld’. Verbeelding en realiteit zullen daarmee opgaan in een werkelijkheid die van een volstrekt andere orde is. Blijft het bezoek van de pas ingehuldigde koning op 12 augustus 1950 aan de arbeiders-cité van het Kempense Olen (de woonplaats van de dan negenjarige auteur) nog beperkt tot een droom in een overigens historische setting, Van den Broecks tegenbezoek zal de grenzen tussen feit en fictie definitief uitwissen. ‘U laat het artificiële Wij van Boudewijn, Koning der Belgen, achter en wij het authentieke wij van de cité.

‘Daardoor wordt u aldoor minder voorstelling en verliezen wij van langsom meer onze werkelijkheid.

‘Voorgoed ontheemd, zijn wij op weg - o, ironie! - naar dezelfde onzekere bestemming, naar het niemandsland Ik, ergens halfweg tussen wij en Wij, waar werkelijkheid en voorstelling zich tot een onontwarbaar kluwen zullen verstrengelen.’

Inmiddels heeft Walter van den Broeck de belofte die in de slotclaus van Brief aan Boudewijn is vervat ingelost met een ruim vierhonderd pagina's dikke roman. Het beleg van Laken wordt op de achterflap aangekondigd als het eerste deel van een cyclus. Daarmee sluit de schrijver zich aan bij de literaire mode van de groots opgezette concepties, die getuige het jongste werk van de vertellers als Claus, Cremer en Van der Heijden zo hevig in zwang is. Het is niet de enige trend waarbij wordt aan geknoopt. Van den Broeck heeft werkelijkheid en voorstelling weten te verstrengelen tot een kluwen waarin de eigentijdse schrijfprocédés uitstekend zijn te herkennen. De lessen van Borges en Eco indachtig, heeft hij het universum van zijn roman

[p. 30]

de vorm van een labyrint gegeven, waarin de hoofdpersoon-verteller de weg nog slechter weet te vinden dan de lezer.

Het gewetensvol verwerken van de allerlaatste snufjes op literair-technisch gebied verhinderde Walter van den Broeck echter niet zichzelf trouw te blijven. Net als in Aantekeningen van een stambewaarder (1977) en Brief aan Boudewijn, de twee laatste titels uit een oeuvre dat behalve proza ook een negental toneelstukken omvat, gaat het hem om de dagelijkse zorgen en bezigheden van al die naamloze individuen van wie de officiële historie geen melding maakt. In een pas verschenen monografie, gepubliceerd in de reeks Grote ontmoetingen van uitgeverij Manteau, wijst Jos Borré erop dat Van den Broeck zich al voor de kleine man interesseerde toen hij in Lang weekend (1968) een kleurloze kantooremployé tot leven wekte. Kreeg de waarheid hier, net als trouwens in de romans In beslag genomen (1972) en De dag dat Lester Saigon kwam (1974), nog het aanzien van een verzinsel, in de Aantekeningen en de Brief werd onverhuld voor de waarheid van de autobiografie en de documentaire gekozen. Eerst spitte de auteur zijn genealogische wortels uit, tot hij voorbij het zesde geslacht het spoor bijster raakte; en passant tekende hij aan de hand van zijn naspeuringen twee eeuwen geschiedenis op. Vervolgens beschreef hij tot in de allerkleinste details de leefgemeenschap van de Olense cité, een afspiegeling in het klein van de Belgische samenleving waarover de aldus geïnformeerde Boudewijn anno 1950 de pas gekroonde koning is.

In Het beleg van Laken lijkt Van den Broeck de koers van zijn verhalend werk weer enigszins te hebben verlegd in de richting van de fictie. Weliswaar is hij ook hier weer onder eigen naam aanwezig als hoofdpersoon, maar wat hem overkomt is onmiskenbaar aan de verbeelding ontsproten. Was in Brief aan Boudewijn het kader (bezoek van de koning) verzinsel, en het vertelde reëel, hier is de verhouding totaal anders. Na een proloog in homerisch-epische trant, voert de schrijver ons zijn gezin binnen. Terwijl buiten de elementen razen, laat Walter zich door zijn twee zoons pressen tot een sterk verhaal. En zoals dat wel vaker gaat wanneer de kring klein en knus is, speelt de verteller er zelf de belangrijkste rol in.

Daarmee heeft Van den Broeck zich ditmaal zelf tot representant van de gewone man gemaakt en hij zal geen gelegenheid onbenut la-

[p. 31]

ten om te benadrukken dat hij ‘ook maar uit een werkmansbroek is geschud’. Alsof het onwerkelijke van zijn historie nog niet op voorhand duidelijk was, doet hij zich voor als een buitengewoon zachtaardig en bangelijk uitgevallen schrijvertje dat op zekere avond bezoek krijgt van twee heren die hem de kafkaëske sensatie geven: ‘Iemand moet mij belasterd hebben en zonder iets kwaads gedaan te hebben, word ik gearresteerd.’ Een van de bezoekers is de burgemeester van Turnhout, woonplaats van onze held, de ander blijkt een hofdignitaris, belast met de opdracht de auteur van Brief aan Boudewijn onverwijld naar het paleis over te brengen. Walter vreest voor zijn leven, en de idée fixe dat hij weldra als een gevaarlijke subversieveling tegen de muur zal worden gezet, neemt nog toe zodra hij merkt dat er in en om de koninklijke domeinen troepenbewegingen gaande zijn. Kennelijk is de monarchie in gevaar en herhaalt zich de geschiedenis van 1950 toen Boudewijns vader Leopold onder de dreiging van een revolutie moest aftreden.

Het is niet voor het eerst dat Van den Broeck een verband legt tussen de installatie van de zittende vorst en het heden. In zijn vorige boek wees hij erop dat het 150-jarige België waarover Boudewijn in 1980 heerste, de facto niet eens meer bestond, opgedeeld als het was in de federale tweeëenheid Vlaanderen-Wallonië. Nu betoogt hij dat het verval al aan de troon van de Saksen-Coburg-dynastie begon te knagen op het moment dat deze in 1830 gevestigd werd. Die ontwikkeling moet bijvoorbeeld blijken uit het gegeven dat het geslacht de grootste moeite heeft zich in rechte lijn voort te planten en uit het feit dat de vermenselijking van de monarchie leidt tot de opheffing van dit per definitie ondemocratische instituut.

Geheel in overeenstemming met het fantastische karakter van het verhaal put de hoofdpersoon zijn visie op de nationale geschiedenis niet uit eigen inspiratie. Ze komt hem aan waaien uit de speculaties van een huisgenoot, met wie hij gedwongen verblijf houdt in een chalet onder de rook van het paleis. Terwijl Walter zich op hoog bevel wijdt aan een nauwkeurig omschreven antwoord op de vraag waarom hij eigenlijk schrijft (de reflectie op het creatieve proces, de zoveelste modieuze trek in het boek!), resumeert dit personage de inhoud van een verhandeling waarin de geleidelijke teloorgang van het koningshuis wordt afgeleid uit de aanleg en bouw van de tuinen en het paleis van Laken. Het is een staaltje van gezocht redeneren waar-

[p. 32]

voor De naam van de roos wel eens als blauwdruk gebruikt zou kunnen zijn.

Genoemde fantast, niet toevallig een notaris en in die hoedanigheid een karikatuur van het schrijverschap, wordt als zegsman van de verteller voorafgegaan door een tuinknecht. In onopgesmukte, goed Vlaamse bewoordingen weet hij het beeld van Boudewijn te vermenselijken, als het moet zelfs met behulp van de schandaalpers. Hij meent dat de koning bezwaarlijk anders kan handelen dan hem door de omstandigheden wordt opgedrongen. Boudewijn is immers gevangen in de standaardvisie die men van een vorst nu eenmaal heeft, net zoals Walter een tijd lang wordt gebiologeerd door zijn afsplitsing in de spiegel.

Koning en onderdaan zijn met elkaar verbonden als twee verschijningen van Narcissus, die in de proloog al is geïntroduceerd als de verpersoonlijking van het tragisch gevoel van gespletenheid dat het ik altijd confronteert met het ‘andere’. Boudewijn zelf zal de oplossing van deze onvruchtbare antithese aandragen wanneer hij in een commentaar op Walters notities over de zin van het schrijverschap uitzicht biedt op een ‘Wij-land’ waar alle ikken elkaar onbevangen tegemoet kunnen treden. De verteller lijkt graag in deze utopie te willen geloven, vooral nu hij geleidelijk aan ontdekt heeft hoe weinig hem van zijn tegenvoeter scheidt. Het paleis te Laken en Koperstraat 45 te Olen spiegelen zich in elkaar, niet alleen omdat ze allebei op een driehoekig domein liggen, maar bovendien omdat de verscheurdheid van België en de verscheurdheid van de wereld er terug te vinden zijn.

De levensbeschouwelijke akkoorden waarmee Van den Broeck dit eerste deel van zijn nieuwe romanreeks laat eindigen druipen als taaie en kleverige honingdraden over de pagina's. En wat voor mij het vat doet overlopen is de voorstelling die ik me bij deze lange monoloog maak van het zalvende gezicht dat de Belgische vorst in zo'n geval pleegt te trekken. Mogelijk vindt de auteur zich op een speelse manier wel subversief, mij is het allemaal veel te braaf en te zoet, en qua vertelsel ook veel te traag en uitgesponnen.

Van alle literaire en niet-literaire toespelingen (Kafka, Borges, Eco, de klassieken en als ik Jos Borré mag geloven ook nog Dante, Boccaccio en Lacan) is er een die alles domineert: de dikke knipoog naar het stripverhaal. De sfeer die in Het beleg van Laken hangt doet sterk

[p. 33]

denken aan de ambiance van een Kuifje-verhaal: de jongensachtige en bepaald olijke held raakt verzeild te midden van dolle soldaten, excentrieke geleerden, dorre ambtenaren, schalkse kamermeisjes en een vorst die graag een kapotte wekker mag repareren. België als operette, kortom. Dat beeld, dat Hugo Claus zoveel overtuigender, want navranter en grotesker, heeft geschilderd, laat zich helaas niet verenigen met de moralistische rozegeur en maneschijn die hier per kubieke meter wordt verspreid, tot de schele hoofdpijn erop volgt.

Sinds Brief aan Boudewijn geldt Walter van den Broeck als de erfgenaam van Louis Paul Boon. Wie dat boek echter nog eens herleest, zal moeten constateren dat het onmiskenbare kwaliteiten heeft, maar door een overlast aan details in de schaduw van De Kapellekensbaan is blijven staan. Nu blijkt bovendien dat het een uitschieter is geweest, niet alleen in de loopbaan van deze auteur, maar ook in de zo versukkelde Vlaamse literatuur, die met Het beleg van Laken weer eens ver in de kneuterigheid teruggeworpen is.

‘België als operette’. Uit Haagse Post, 16 november 1985.
* ‘Het interessantst zijn de passages waarin de auteur zichzelf en zijn literaire persoonlijkheid blootgeeft. Alleen daarom is Het beleg van Laken het lezen al waard. De te grote opeenstapeling van details en wetenswaardigheden, alsmede de schildering van bepaalde absurditeiten, verhinderen echter dat we met grote literatuur te maken hebben.’ (Jan Vorsselmans, Gazet van Antwerpen, 3 oktober 1985)
* ‘Het beleg van Laken wordt op tal van manieren ook een commentaar op de Belgische politieke verhoudingen. Dat geeft er bij alle positieve dingen die erover op te merken zijn nog iets extra's aan, waardoor Het beleg van Laken met een gerust hart naast Het verdriet van België en De vermaledijde vaders geplaatst kan worden.’ (August Hans den Boef, de Volkskrant, 15 november 1985)
* ‘Het is de kern van de hele opzet: je hebt het zijn van de mensen en de schijn. Een van de facetten is het volgende: wanneer je zin vol werk verricht vallen het zijn en de schijn samen, wat ik in het boek “zschijn” noem. Het is maar wanneer je in plaats van zinvol werk idiote bezigheden krijgt opgedrongen dat er een splitsing ontstaat tussen die twee en dat ontaardt in gigantische dagdromen.’ (Walter van den Broeck in gesprek met Ewald Pironet in Het Belang van Limburg, 16 september 1985)