Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1984-85

J. Ritzerfeld
Italiaans concert
door T. van Deel

J. Ritzerfeld schrijft het tegendeel van boeken die zich bij eerste lezing geheel uitleveren, en al is het wat hypothetisch om te beweren, want wie neemt de proef op de som, zijn werk leent zich bij uitstek voor eindeloze herlezing. De gecompliceerde structuur, de geciseleerde stijl, al die nuances en verschuivingen in toon en ritme, de beeldende kracht van zijn proza, maken het moeilijk er samenvattend bewust van te genieten, want er onttrekt zich altijd wel iets aan de aandacht.

Dat geldt niet alleen voor Ritzerfelds, tot dusver, omvangrijkste en belangrijkste roman, De Poolse vlecht (1982), ook voor een be-

[p. 123]

knopte novelle als Grensovergang Oestiloeg (1984), een boekje dat ik intussen nu toch zeker vijf keer heb gelezen zonder dat er iets aan verbleekte. Het minutieuze proza van Ritzerfeld heeft wat dit aangaat de kwaliteit van poëzie.

Ook nu er van hem een nieuwe novelle is verschenen, Italiaans concert, heb ik de vorige herlezen, omdat er op de flap nadrukkelijk sprake is van een drieluik van novellen, met de nieuwste als middendeel. Verbanden zijn er genoeg, maar die bestaan wel in elk enigszins consistent oeuvre. Hier liggen ze, in elk geval, heel duidelijk tussen de roman De Poolse vlecht en de novelle Italiaans concert. Het laatste deel van De Poolse vlecht heeft een in Italië woonachtige journaliste, Rosalind, als hoofdpersoon, die naar Birkenau reist, waar haar grootmoeder is vermoord. Ze combineert emotie met werk, want ze maakt de reis op uitnodiging van een filmploeg, die er bezig is met een concentratiekampfilm. Ze speelt, met haar vierjarig dochtertje, zelfs een rol in de film.

Deze Rosalind nu heeft zich, volgens De Poolse vlecht, op een door haar zelf berekend moment in enkele minuten tijds zwanger laten maken door een man: ‘De man die een kleine vijf jaar geleden haar kind bij haar had gemaakt, had ongeweten kunnen genieten van haar gevoeligheid voor muziek. Een heel palet met pasteltinten zou nodig zijn om te beschrijven langs welke duchtig gecamoufleerde wegen Rosalind zichzelf in staat had gesteld bevrucht te worden zonder te voelen en te ruiken hoeveel wrijvingen, tranen en droppels daarvoor tussen twee lichamen moesten worden uitgewisseld. Na jaren van inspanning en aarzeling had zij zichzelf weten te vangen in een netwerk van muziekklanken, toevallig niet eens van Chopin, om op het wel degelijk berekende moment te krijgen wat zij hebben wou. Genoten had die man natuurlijk niet.’

Deze passant is in Italiaans concert (misschien werd tijdens de conceptie Bach wel gedraaid) tot hoofdfiguur geworden en de vrouw die hij een keer vluchtig heeft mogen beslapen, en meer nog zijn kind dat hij nooit heeft gezien en dat hem niet kent, Emilia, spelen een belangrijke rol in het zieleleven van tekstschrijver Viktor Berman, woonachtig in Ascona, op de grens met Italië. Er grijpt tussen roman en novelle nog veel meer in elkaar: ook de filmregisseur Alfredo Delhaye, die Berman bezoekt en die hem het begin van zijn Poolse film laat zien, is gelicht uit de roman, en als Berman de hele film zou hebben gezien, dan had hij niet alleen Rosalind, maar ook

[p. 124]

zijn eigen dochtertje kunnen aanschouwen.

Berman is tekstschrijver, hij bedenkt per dag driehonderd woorden, die hij intikt en automatisch doorstuurt naar Zürich waar ze materiaal vormen voor televisiefilmseries. Deze bedrijvigheid omschrijft hij als een vorm van zelfkwelling: ‘Wat week is kwelt zichzelf om zich te harden en enig zelfrespect te verwerven.’ Het gegeven dat Berman tekstschrijver is, maakt dat de novelle Italiaans concert op een zeker niveau handelt over het schrijven zelf en over wat de aard en de bedoeling ervan is.

Dat wordt nog versterkt door de opbouw, die namelijk in het middendeel Berman als hoofdfiguur heeft, maar in de twee omringende delen in Wenen speelt en een schrijver als hoofdfiguur heeft die op zoek is naar een personage. Buitengewoon spannend en subtiel beschrijft Ritzerfeld het langzaam opkomen van een beeld, dat in de kiem de Berman-geschiedenis bevat: daardoor is het creëren niet alleen in de delen afzonderlijk, maar ook structureel tot onderwerp van de novelle geworden.

Zoals in De Poolse vlecht en Grensovergang Oestiloeg speelt de oorlog en het gruwelijke lot dat de joden moesten ondergaan, ook in Italiaans concert mee. Het begint al in Wenen, als de schrijver en zijn vrouw proberen de joodse begraafplaats te bezoeken, waar hun de toegang wordt ontzegd. Ook al verhindert een muur de aanblik der graven, het verleden laat zich dwars door stenen heen als een constante aanwezigheid voelen. Viktor Berman, het personage dat de schrijver in Wenen zich verbeeldt is geboren in 1939 in Zürich als kind van een net op tijd aan een Zwitser uitgehuwelijkte Duitse jodin. ‘Haar besef van het toevallig geluk aan vernietiging ontkomen te zijn, die verpletterende kanskaart, heeft mij, haar enig kind, ook dat nog, bedorven.’

Bermans jeugd speelt zich af tussen moeder en kindermeisje en dat patroon heeft hem gestempeld tot de man die hij is, een onmachtige die het liefst weer terugkroop in zijn moeders schoot. Het schrijven interpreteert hij als een activiteit die daar direct uit voortvloeit, het is weliswaar ‘maken’, maar het is maken met woorden. Een gevoel van echec in dit opzicht kan hij niet onderdrukken: ‘Ik weet wat de woorden verbergen. Ik weet dat ik die kunst moet opgeven, om te kunnen zien wat ik moet zien. Maar het staat nog te bezien wat ik van mezelf overhoud zonder die kunst.’

Verleden, schrijven en dood - dat zijn de drie centrale obsessies in

[p. 125]

Italiaans concert. Ritzerfeld heeft ze zo geconcentreerd met elkaar verweven, in een zo weerbarstig muzikale stijl, vol suggesties, spelonken, dreigende stemmigheid (zijn natuurbeschrijvingen vind ik een fenomeen op zichzelf) dat er alweer een klein meesterwerk aan zijn oeuvre is toegevoegd. De ‘harteloze slachter’ van wie in de laatste zin van de novelle sprake is, en die eens toe zal slaan, is present in allerlei uithoeken van het verhaal. Wat de grootheid van de novelle en het scala aan zieleroerselen betreft dat er in ligt verborgen, zou nog wel eens kunnen gelden, wat een meisje zegt: ‘toch overleeft het geschrevene’.

Het is een prestatie om in zo'n kort bestek zoveel netten uit te werpen die vol kunnen worden ingehaald door wie zich tijd en aandacht gunt om te lezen en te herlezen. Ritzerfeld kan blijkbaar alleen maar nòg beter worden.

‘Schrijven tegen de dood’. Uit Trouw, 27 juni 1985.

* ‘Maar wat deze novelle onderscheidt van de bloedelozer varianten in dit genre, is dat Ritzerfeld geen respect afdwingt voor het gewijde ambacht, maar ontroering voor de wanhopige beoefenaren van een vak dat hun boven het hoofd groeit.’ (Aleid Truijens, nrc Handelsblad, 14 juni 1985).
* ‘...het wordt verteld met een zo nadrukkelijke suggestie van diepgang en gewicht dat de hele Berman voor mij wankelt op de rand van de potsierlijkheid: een kleine man in een te grote jas van taal.’ (Aad Nuis, de Volkskrant, 28 juni 1985).
Italiaans concert verscheen in juni 1985.