Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1984-85

[p. 117]

Gerard Reve
De stille vriend
door Jaap Goedegebuure

Wanneer Frank Sinatra, Dame Margot Fonteyn, Johan Cruyff, of welke legendarische vedette dan ook, weer eens voor het voetlicht verschijnt, stroomt het pubbliek toe, en het toont zich nauwelijks teleurgesteld als het maar de helft krijgt van wat het op grond van de geboden reputatie mocht verwachten. Zolang de ambiance rond het optreden de herinnering aan oude glorie nog levend weet te maken, krijgt men toch een minimum aan waar voor zijn geld. Hoe hees de voordracht ook, hoe stram de bewegingen, er blijft altijd een uitstraling van onaantastbaar vakmanschap dat meestal sterk genoeg is om de show te kunnen dragen.

De steeds bitser klinkende tegenstemmen van de kritiek ten spijt, blijft het Nederlandse lezerspubliek volharden in zijn trouw en aanhankelijkheid aan schrijvers die hun beste tijd hebben gehad, maar desondanks heel wel in staat blijken tot een continue stroom van gedegen werkstukken. Hermans en Reve hebben al in geen jaren meer het niveau van meesterwerken als Nooit meer slapen en Op weg naar het einde geëvenaard, maar elk produkt van hun hand is telkens weer te herkennen aan het handelsmerk van een karakteristiek vakmanschap. Na alles wat ik aan te merken had op De zegelring kan het geen kwaad de nadruk te leggen op de ambachtelijke kwaliteiten die de auteur W.F. Hermans, los van de hem thans ontbrekende nieuwe ideeën, nog steeds bezit. En Gerard Reve mag dan niet de schrijver geworden zijn die Gerard Kornelis van het Reve ooit was, zijn novelle De stille vriend getuigt hoe dan ook van een grote vertellersgave.

Reves nieuwe boek moet voor zijn vaste bewonderaars wel een doorlopend feest der herkenning zijn. Dit ruim honderd paginas tellende verhaal lijkt een compilatie van vertrouwde elementen. Soms wordt er zelfs letterlijk geciteerd, bij voorbeeld waar de hoofdpersoon gebruik maakt van Reves befaamde verwensing: ‘De bloedkanker achter je hart, dan heeft de dokter lang zoeken.’ De aanhef van De avonden (‘Het was nog donker, toen in de vroege morgen van

[p. 118]

de tweeëntwintigste december 1946 in onze stad, op de eerste verdieping van het huis Schilderskade 66, de held van deze geschiedenis, Frits van Egters, ontwaakte’) klinkt na in de openingszin van De stille vriend: ‘In november van het jaar van onze Verlosser 1981 vertoefde de schrijver George Speerman enige dagen in zijn geboortestad Amsterdam, waar hij al een jaar of tien niet meer woonde, want zijn vaste verblijfplaats was in het buitenland.’

Met dit begin is de toon gezet voor een ouderwets revistisch ‘winterverhaal’, een genre waartoe, blijkens de ondertitel, niet De avonden, maar zelfs een hele bundel (Vier wintervertellingen) behoort. ‘Een fijne motregen’ en het melancholiek stemmende ‘late middaglicht’ bepalen het decor. Ook de typische humor ontbreekt niet. Wanneer Speerman zich begint te verliezen in allerlei sadistische fantasieën die de ontmoeting met een jongeman bij hem opwekt, betrapt hij zich erop ‘dat hij voor de jongen reeds onmiskenbaar een bepaalde genegenheid was begonnen te koesteren’.

Reve zou uiteraard Reve niet zijn wanneer datgene wat hier zo onweerstaanbaar op de lachspieren wekt hem op een ander plan van zijn denken geen bittere ernst was. Liefhebben veronderstelt bij hem altijd een totale toeëigening van het aanbeden lichaam, en de pijngrens kan, in theorie althans, aan deze totaliteit geen afbreuk doen. Als er al sprake is van een tekort, dan is het eerder te vinden in de mens die van nature onbekwaam is het goddelijk ritueel van de liefdesdaad naar behoren te voltrekken. Om met Speerman te spreken: ‘Het kwam hem voor, dat zijn in bezit nemen van dit lichaam iets ontoereikends zoude blijven, omdat hij aan de heiligheid ervan nooit recht zoude kunnen doen.’

Net zoals de humor in Reves werk de ernst niet ontkracht maar juist bevestigt, en het banale een andere verschijningsvorm is van het verhevene (de majesteit Gods is te ervaren in een met oude fietsbanden volgeworpen achtertuin), zo raakt het profane, dat door velen ervaren is en nog ervaren wordt als godslasterlijk, altijd aan het geheiligde. Speerman plengt zijn zaad ter ere van de Moeder Gods, terwijl hij in gedachten verwijlt bij ‘jongens die oneerbiedig over Haar gesproken hadden en deswege flink afgetuigd moesten worden’. Dat lijfelijke tuchtiging hier niet fungeert als liefdesblijk maar dient tot bestraffing berust niet op een innerlijke tegenstrijdigheid binnen het revistische wereldbeeld. Ook God zelf is immers als instigator van de dood van zijn eigen zoon liefhebbend vader, beul èn slachtoffer.

[p. 119]

Een kernachtige samenvatting van deze sadomasochistische theologie, die onmiskenbaar vanuit Reves persoonlijke beleving van de erotiek is geprojecteerd, kan men al vinden in een brief aan Josine Meijer, daterend uit de tijd van zijn bekeringsproces. ‘Als God Liefde is, dan is God ook onderwerping, offer en lijden, & bevat God ook wel degelijk zonde. God is even zondig als ik, en behoeft evenzeer door mij verlost te worden als ik door Hem.’

In De stille vriend gaat Reve, bij monde van zijn dubbelganger Speerman, nog een stap verder in de vereenzelviging van de Schepper met zijn creatuur. Kijkend naar een groep oefenende soldaten realiseert de hoofdpersoon zich de schoonheid van het sneuvelen. Als deze gewaarwording hem verontrust, probeert hij er een verantwoording voor te vinden door zich af te vragen wat God in zijn plaats zou voelen. Zou het niet denkbaar zijn dat Hij ‘bij het zich voorstellen van die eenzaam stervende lieveling en van het langs diens mondhoek nederstromende, heldere rode bloed, Zijn eigen goddelijk deel eveneens stijf en groot had voelen worden?’

‘Het is niet denkbaar, dacht Speerman. Het is zo. Maar wat zoude God daarbij dan gedacht hebben? Hij heeft gedacht: “Dit is zondig,” hield Speerman zich voor. Hij heeft gedacht: “In Mij is zondige lust, en zonde. Ik moet mens worden, en sterven.”’

‘Speerman knikte. “Zo is het gebeurd,” sprak hij tot zichzelve. “En zo zijn wij verlost geworden. Oorlog is toch ergens goed voor.”’

Natuurlijk moet men aan de verzekering dat ‘het zo is’ evenveel waarde en betekenis hechten als door Reves symboliserende bedoelingen vereist wordt. Dat betekent dat hij niet aangesproken zal kunnen worden op de mening dat oorlog iets positiefs is; het gaat hem er uitsluitend om een beeld te vinden voor het universele lijden, en de grollige draai die het slotgezegde aan de fantasie over de goddelijke zelfopoffering geeft, accentueert nog eens het niet letterlijk te nemen karakter van de uitspraak.

Het symbolisch gehalte van De stille vriend blijft niet beperkt tot intermezzi als het zojuist gereleveerde, maar is het zuurdesem van de novelle. Het centrale gegeven wordt gevormd door Speermans kortstondige relatie met een zekere Marcel, wiens bijzondere persoonlijkheid al blijkt uit zijn adrogyne verschijning, die associaties wekt met ‘een Florentijns renaissanceportret’, ‘een sociaal bewogen houtgravure van een fin-de-siècle kunstenaar die zijn gulzige pederastie maskeerde door voor te wenden begaan te zijn met het lot van

[p. 120]

de jonge arbeider’, ‘de sprookjesjongen van de kleurenprent in een boek dat achter het kapotte glas in lood deurtje van het speelgoedkastje stond’, dan wel met ‘de padvinder met naakt bovenlichaam, van het toverlantaarnplaatje, die gebukt zijn bezeerde knie bekeek...’ Wie zich tot zoveel schijngestalten weet te vermenigvuldigen moet wel van bijzondere herkomst zijn, en het is dan ook zeker geen toeval dat Speerman zijn Marcel bij een latere ontmoeting terugziet op ‘de leeftijd van de Verlosser bij Diens marteldood’.

Dat de jongen inderdaad de Christus zou kunnen zijn, blijkt ook uit andere details. Nadat hij en Speerman zich in liefde hebben verenigd, wordt er nog even nagezeten onder het genot van een hartversterking. Voordat Marcel echter zijn kelkje heeft kunnen ledigen, ziet hij zich na een blik op de klok genoodzaakt schielijk te verdwijnen, Speerman achterlatend in twijfel of hij nu wel of niet van het half volle glas mag drinken. ‘Eigenlijk moest hij het wegzetten, netjes afgedekt met inhoud en al, tot hij terugkwam. “Tot hij terugkwam,” ja ja.’ Is er nog een duidelijker aanwijzing voor de tijdelijke tegenwoordigheid van de Messias, die zijn volgelingen in afwachting van zijn wederkeer de viering van het liefdemaal met brood en wijn, de tekenen van zijn lichaam, opdraagt? Jazeker.

Een paar dagen na Speermans erotisch-religieuze totaalervaring, en op een moment dat het gemis van Marcel hem tot wanhoop gedreven heeft, vindt andermaal een epifanie plaats. De jonge heiland rent de trap op, terwijl hij aan zijn blote borst een gebakken schol klemt. Speerman realiseert zich dat zijn idool de hete versnapering speciaal voor hem heeft meegenomen uit de vishandel waar hij werkt, en wat hem bijna tot tranen toe roert is de hartvormige brandwond die het zo uit de frituur afkomstige zeebanket op het tere jongenslijf heeft achtergelaten. Een vis die de afdruk van een hart nalaat, daarmee verenigt Reve twee Christus-symbolen in één anekdote: ichtus (Grieks voor vis) is de vroeg-christelijke aanduiding voor de zoon van God, het Heilig Hart is van iets later datum.

Zijn dit gezochte verklaringen? Ik denk het niet. Het enige dat gezocht aandoet is Reves eigen symbolische tour de force, zeker als hij het verhaal in de slothoofdstukken afrondt met enkele van Speermans latere ontmoetingen met jongens. Een paar maal duikt daarbij de term ‘het tweede gezicht’ op, waarmee te verstaan wordt gegeven dat al die schone verschijningen, of het nu reële, gedroomde of herinnerde gestalten zijn, stuk voor stuk verwijzen naar de ‘Ene

[p. 121]

onverschenene, ademloos gewacht’, zoals de dichter Leopold het zo klassiek heeft uitgedrukt. Het geforceerde van deze suggestie is dat ze simpelweg wordt geponeerd, in plaats van waargemaakt met behulp van markante details die op de knapen in kwestie betrekking hebben. (Hun omstandig beschreven uiterlijke schoonheden tellen in dit verband niet zo.) Dan is het over Marcel handelende middendeel geloofwaardiger.

Een opvallend aspect, hoewel niet minder traditioneel-revistisch dan de al genoemde, verdient aparte vermelding. Speermans affaire met Marcel wordt begeleid, om niet te zeggen doorkruist, door het gezelschap van een kunstbroeder, die figureert onder de naam van ‘de baard’. Hij weet zijn gastheer mateloos te vervelen met zijn praatjes over een nog te schrijven werk en een trekharmonica spelende albino die in aanmerking wenst te komen voor subsidie van staatswege. Nadat deze zeurkous uit Speermans leven is verdwenen, net iets eerder dan Marcel, vraagt de hoofdpersoon zich af of zijn recente belevenissen zich lenen voor een verhaal. De uitkomst van deze overwegingen is negatief, en niet alleen omdat de ontmoeting met de jongen in het vage blijft, ‘zelfs als men die kleurde met de belachelijke dagdromen, avonddromen dus, van een niet meer jong zijnde jongensjager’. Het is vooral de schuld van ‘de baard’ dat alles ‘onverteerbaar en onleesbaar’ wordt.

Deze schrijftechnische bespiegelingen doen sterk denken aan wat Reve meer dan twintig jaar geleden heeft opgemerkt in de ‘Brief in een fles gevonden’ die de bundel Op weg naar het einde besluit. Hij vertelt daar over zijn strijd met de Oude Slang, ‘Wiens haat vooral de Zin der schepping geldt en die daarom, zelf onmachtig om iets te maken, zich probeert te wreken door elementen van de schepping in de schijnbare orde van een valse opstelling bijeen te voegen.’ Zoals Marcel het goddelijke belichaamt, zo is ‘de baard’, die in een van Speermans verhaalontwerpen figureert als de Anti-christ, een verpersoonlijking van de Oude Slang.

Met behulp van dergelijke, ogenschijnlijk willekeurige, verhaaldraden, weet Reve het steeds mythischer wordende weefsel van zijn oeuvre verder te verdichten. Dat hij en passant het verzonnen biografisch feit van zijn diensttijd als luitenant in het naoorlogse Indië prijs geeft, doet daar niets aan af. De petite histoire van zijn leven, bij elkaar gefantaseerd of niet, heeft weinig belang; het gaat om ‘een heel kultureel verhaal er omheen’. Dat zo'n verhaal de ene keer bij

[p. 122]

voorbeeld in het geval van Een circusjongen of De stille vriend, wat al te sterk naar fondant smaakt, en dan weer wat kruidiger is, zoals Oud en eenzaam, maakt voor de waarde van dit als geheel stabiel blijvende schrijverschap weinig meer uit.

‘De theologie van de gebakken vis’. Uit Haagse Post, 17 november 1984.

* ‘Net zoals De avonden eindigt De stille vriend met een ondanks alles toch ontroerende aanroep, nu tot Maria gericht (...). Er zijn twee dingen te hopen: of Speermans impasse is niet die van Reve, en er komt binnenkort een roman waarin de oude refreinen verstomd zullen zijn, of Zij is zo verstandig Speermans noodkreet ernstig ter harte te nemen.’ (Aleid Truijens, nrc Handelsblad, 26 oktober 1984).
* ‘Hoe dan ook, De stille vriend is Reve op z'n vermakelijkst en wie weet op z'n ontroerendst.’ (Alfred Koss mann, De Gelderlander, 30 november 1984).
* ‘Het is treurig een nog altijd veelgeprezen schrijver zo te zien afgaan.’ (I. Sitniakowsky, De Telegraaf, 26 oktober 1984).
De stille vriend verscheen in oktober 1984; in november kwam er een tweede druk uit. Tot eind juli stond het vier maal in de Libris Top-tien.