Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1984-85

[p. 112]

Monika van Paemel
De vermaledijde vaders
door Aad Nuis

Verschil is er altijd geweest tussen de literatuur van Nederland en die van Nederlandstalig België, en verschil zal er blijven zolang er, naast onmiskenbare verwantschap, ook tamelijk diepgaande verschillen bestaan in geschiedenis en cultuur aan weerskanten van de grens. Maar de laatste vijfentwintig jaar is er met dat verschil iets bijzonders aan de hand. Terwijl de landen in veel opzichten meer op elkaar gingen lijken, dreven de literaturen eerder verder uit elkaar. Daarbij liep het Zuiden kwalitatief een achterstand op, niet alleen volgens de algemene opinie in het Noorden, maar ook volgens velen in het Zuiden zelf. Tot en met Boon en Claus waren er in elke generatie sinds '80 wel enkele Zuidelijke schrijvers geweest die ook in het oog van de meest neerbuigende Noorderling tot de belangrijkste van het taalgebied behoorden. Vanaf de schrijversgeneratie van de jaren zestig is dat niet meer zo. Over de oorzaak van dat verschijnsel is heel wat afgespeculeerd. Het kon te maken hebben met de aanwezigheid van een vrij groot, meelevend en homogeen publiek voor literatuur in het Noorden en het ontbreken van zo'n stimulerend en ook wel regulerend publiek in het Zuiden. Daarmee kon weer samenhangen dat zoveel talent zich in het Zuiden verloor op de vruchteloze weg van het radicaal experimentele proza, terwijl anderen zich vertilden aan de ernst van grote politieke en sociale thema's zonder toereikende literaire middelen.

Het meest veelbelovend leek al enige tijd een strominkje dat bezig is het persoonlijke en het publieke te verbinden op een manier die direct aansluit bij het werk van Boon. Het Aalst van Boon is een microcosmos. De archieven van de stad, maar ook die van de familie en het meest persoonlijke archief van de schrijver zelf kunnen daardoor het materiaal zijn voor een groots beeld van de tijd en van het menselijk bestaan. De zwaarte van dat concrete materiaal behoedt het werk voor de opgeblazenheid van zoveel verontwaardigde literatuur, en omgekeerd doorbreekt de grote adem de benauwdheid van het regionale en al te peuterig persoonlijke. Het principe is eenvou-

[p. 113]

dig, maar er is een groot en ook wezenlijk bescheiden schrijver als Boon nodig om de spanning tussen de beide polen zo hoog op te voeren als hij het in zijn oeuvre heeft gedaan.

Alleen al om die reden hebben jonge schrijvers die Boons voetspoor willen volgen het niet makkelijk, maar het is niet de enige reden. Ze hebben ook geen Aalst. Van den Broeck mag doen wat hij kan met zijn Olen en Claus met zijn Walle, die plaatsen van herkomst missen toch de volledigheid die Aalst voor Boon zowel tot vergroting van zichzelf als verkleining van de wereld maakte. Zonder zo'n Aalst is het moeilijker de aansluiting te vinden tussen persoonlijke ervaring en de versplinterde sociale werkelijkheid in ‘het land dat nooit een land zal worden’. Alle nadruk komt dan te liggen op de eigen geschiedenis, veelal uitgebreid tot die van familie of clan, als ontmoetingspunt tussen het uniek persoonlijke en het algemeen historische. Van den Broeck probeerde dat al in zijn Aantekeningen van een stambewaarder, Alstein doet het in Het uitzicht op de wereld, het werk van Leo Pleysier en de meer recente boeken van De Wispelaere liggen in dezelfde lijn. Extreme taalvernieuwers zijn deze schrijvers niet; als ze de vertrouwde paden te buiten gaan op dat gebied is het zoals Boon zelf het deed: genoeg om wakker te schudden, niet zo dat er nieuwe begripsbarrières door ontstaan. Veruit het meest geslaagde specimen van de zich vaag aftekenende richting was tot dusver Het verdriet van België, maar Hugo Claus is nu eenmaal, als duizendpoot en als laatste van de erkende Vlaamse meesters, een geval apart.

De vermaledijde vaders, de grote roman waarmee Monika van Paemel een langdurig stilzwijgen verbreekt, zet deze lijn voort. Behalve een boek in de traditie van Boon is het een fel vrouwenboek, en een boek over de oorlog. Dat klinkt misschien alsof alle modes van de dag er tegelijk in worden nagelopen, maar zo werkt het niet: de kwaliteit is zodanig dat het een stroom boeken van vergelijkbare strekking voorbijstreeft en zich gemakkelijk handhaaft naast Het verdriet van België. Een paar van zulke boeken en de hele discussie over de oorzaak van de Vlaamse literaire achterstand kan worden afgesloten wegens opheffing van de achterstand. Misschien is het ontbreken van zulke hoogtepunten in de afgelopen jaren toch alleen maar een kwestie van toeval geweest, zoals de optimisten hoopten.

De vergelijking van De vermaledijde vaders met het meesterwerk van Claus moet overigens, ondanks overeenkomsten in thematiek,

[p. 114]

niet te ver worden doorgedreven. In beide boeken gaat het om een verbinding van het publieke en het persoonlijke, maar bij Claus is het vooral de dorre leugenachtigheid van België onder de bezetting die wordt afgezet tegen de vruchtbare leugenachtigheid van de artistieke verbeelding zoals die bij de jonge held tot ontwikkeling komt. Bij Van Paemel ligt de kern niet in het dubbelspel van schijn en wezen, maar in de tegengestelde en toch innig verweven krachten van geweld en heerszucht tegenover liefde en verwantschap, die zowel in de buitenwereld als in het persoonlijk leven van de heldin slaags zijn. Misschien heeft het ook met dat verschil in basisthema te maken dat het boek van Van Paemel minder gaaf en evenwichtig is dan dat van Claus, maar dat het bij vlagen harder aankomt.

In de drie korte romans die Monika van Paemel in de eerste helft van de jaren zeventig publiceerde, wordt al voortdurend met heftige en tegenstrijdige gevoelens voor anderen afgerekend. Marguerite bij voorbeeld, de laatste uit 1976, is een portret van een dominante grootmoeder en haar milieu, en tegelijk het verslag van een mentaal tweegevecht. Maar hoewel die boeken zeker hun verdienste hadden, waren ze te vol geladen met schijnbaar onsamenhangende beweringen en hevige emoties om werkelijk te overtuigen. Blijkbaar had ze de ruimte en de tijd nodig die ze zich in en voor De vermaledijde vaders gegund heeft. De afrekening is veelomvattender en geschakeerder geworden en voert de heldin tot een helderder beeld van zichzelf en de wereld, zonder aan scherpte en gedrevenheid in te boeten.

De roman bestaat uit vijf delen in meer dan vierhonderd bladzijden. Het is een levensgeschiedenis; ‘Pamela werd geboren op 4 mei 1945, en stierf in het jaar 2000 en zoveel’, luidt de eerste zin. Het is een symbolische geboortedatum, hoewel voor België iets minder dan voor Nederland, en al kan de schrijfster aan het feit dat ze zelf op die dag geboren is een bijzonder recht ontlenen op het gebruik ervan. De oorlog is er in elk geval mee aan de wieg van deze naoorlogse geschiedenis gezet en even kordaat is de introductie van andere hoofdthema's op dezelfde eerste bladzijde: ‘En in het land dat nooit een land zou worden, gaven de heren bij moeilijke bevallingen nog altijd de voorkeur aan het leven van het kind boven dat van de moeder, een zieltjesloterij waar menige ondeugende baby van profiteerde maar die angstige moeders gevaarlijk maakte als tijgerinnen in een brandend bamboebos. Terwijl een leugenachtige stilte de waarheid bemantelde vochten twee vrouwen om hetzelfde leven.’

[p. 115]

Een obscurantistische herenwereld waarin de vrouwen tot medeplichtigheid gedoemd lijken, daar zal het in het hele boek over blijven gaan. Tussen de moeder en de dochter uit het citaat komt het nooit meer goed, maar de blijvende vijandschap tussen die twee speelt verder een nogal ondergeschikte rol. Andere personages blijken belangrijker in Pams kinderjaren, die het eerste deel vullen. Als een ziekelijk maar wilskrachtig kind groeit ze op, op de boerderij van haar moeders moeder, omringd door boerenooms en vooral-tantes. Later wordt ze overgeplant naar het gegoede, steedse burgermilieu van haar grootouders van vaderskant. Haar grootvader blijkt een held uit de eerste wereldoorlog, haar vader uit de tweede - maar van de verkeerde kant. Hij is een zwaarbeschadigd teruggekeerde Oostfrontstrijder, die kort na de oorlog ook nog eens door een macaber toeval wordt getroffen: per ongeluk neemt hij een fikse slok uit een flesje vitriool, met blijvende gevolgen voor zijn spijsvertering en levenslust. Uitgerekend bij deze isegrim, die haar meestentijds totaal negeert omdat ze maar een meisje is, raakt de kleine Pam natuurlijk het diepst betrokken. De delen die volgen zijn afwisselend thematisch en verhalend. Deel twee vertelt twee voorbeeldige geschiedenissen over de positie van de vrouw, één een vooroorlogs dorpsdrama over een tante van Pam, één een naoorlogse stedenfabel over een burgerdochter die de vrijheid kiest en aan een patser geketend raakt, een vriendin van Pam. In het derde deel is Pam ik geworden en wordt haar verhaal tot het eind van de jaren zeventig doorgetrokken. Het zwaartepunt ligt hier bij het leven, ook het liefdeleven van de heldin zelf, waarover trouwens voor een zo expliciet boek met opmerkelijke terughoudendheid wordt geschreven. Het vierde deel begint met een beschrijving van de massamoord in het dorp Vinkt door de Duitsers in mei '40, en gaat na dit model van oorlogsgruwel verder met een fundamentele afrekening met de vader en de wereld waarvan die vertegenwoordiger en slachtoffer is - een woedend en toch subtiel hoogtepunt in het boek.

Het laatste deel is weer verhalend. De ik is weer Pam geworden, en zesenzeventig. De thematiek wordt nog eens hernomen door het serene oog van de ironische, maar bepaald niet onthechte oude dame, een rustig slotdeel dat het boek uitstekend afsluit. Pams leven wordt hier overigens veel preciezer beschreven dan in 1980, misschien omdat de lezer er nu moeilijk directe autobiografie achter kan zoeken.

[p. 116]

Dat zijn de grote, krachtig uitgezette lijnen van het boek. Er zijn op onderdelen zeker aanmerkingen te maken. het eerste deel is nodeloos verwarrend bij het introduceren van de personages; het derde is hier en daar vaag en tot herhaling geneigd; op verschillende plaatsen razen lange tirades te lang door; er zijn ook onbevredigende passages die een tijdsbeeld trachten op te roepen door een opsomming van lukrake sleutelwoorden in telegramstijl. Het is een roman die het niet moet hebben van een onberispelijke detailafwerking.

Maar dat is voor de totale indruk die het boek maakt nauwelijks van belang. Hier wordt een wezenlijk thema opgezet en in alle breedte uitgewerkt, gepassioneerd maar nauwkeurig, zonder gemakkelijke eenzijdigheid in argumenten en verbeelding. Hoe kwaad de schrijfster zich soms ook maakt, hoe ze ook probeert haar lezers een geweten te schoppen, propaganda wordt haar boek niet. De afwisseling in toon van grote delen en kleinere onderdelen verraadt een vaste hand; telkens als de verontwaardiging op hol dreigt te slaan of het drama naar melo helt, komt een ontsmettende nuchterheid en precisie van stijl en gedachte nog net op tijd het evenwicht herstellen.

‘Dit boek is een meesterwerk’, staat er trots en kwetsbaar voor in het boek, als begin van de gebruikelijke verklaring waarin iets wordt gezegd over het verband tussen personages en werkelijkheid. Het geeft aan hoe ambitieus hier is geprobeerd iets groots te maken, iets met ruimte erin, naar visie en verbeelding, verstand en gevoel. Voor mij is die poging geslaagd. Had Boon het nog maar kunnen meemaken: zo'n dochter zou zeker zijn zegen hebben gehad.

‘Een fel vrouwenboek in de traditie van Boon’. Uit de Volkskrant, 15 maart 1985.

* ‘In lange, prachtige tirades, nooit schreeuwerig of sentimenteel, soepel fluctuerend tussen drama en poëzie, schrijft ze haar twijfel en agressie uit.’ (Fernand Auwera, de Nieuwe Gazet, 19 maart 1985).
* ‘We zien haar (Pam, de hoofdpersoon, red.) door een beslagen vergrootglas en haar trekken blijven wazig.’ (P.M. Reinders, nrc Handelsblad, 5 april 1985).
* ‘Bij Louis Paul Boon en Hugo Claus kenden we het Vlaanderen van de vaders en de zonen; bij Monika van Paemel krijgt die geschiedenis de noodzakelijke aanvulling van het vrouwenperspectief.’ (Henk Figee, Utrechts Nieuwsblad, 5 april 1985).
Eind juli 1985 waren van De vermaledijde vaders ongeveer 8000 exemplaren verkocht. Het verscheen in maart 1985.