Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1984-85

[p. 89]

Kees van Kooten
Hedonia
door Willem Kuipers

Net als in Veertig is Van Kooten aan het begin van zijn nieuwe boek moederziel alleen. In Veertig verbleef hij ver van zijn gezin in een hotel de Gérardmer om een kort verhaal te schrijven, maar nu zijn de rollen omgedraaid: ditmaal heeft mevrouw Van Kooten het pand verlaten, om Woody Allen in Amerika te interviewen. Van Kooten is thuis, temidden van zijn ‘ongelooflijke luxe’, maar hij weet met wat hij voor leuks zou willen doen. Hij bevindt zich in l'Embarras du Choix aan het Mer à Boire.

Er is nòg een overeenkomst tussen beide boeken. Ze beginnen allebei met een soort identiteitscrisis. De auteur, die sedert zijn vorige boek bezig was zich autobio te graven, weet niet of hij een ‘ik’ dan wel een ‘hij’ als hoofdpersoon moet kiezen. In Veertig ging dat zo: ‘Ik kan kiezen tussen “Zijn vrouw had hem” en “Mijn vrouw heeft mij”. Onderweg heb ik besloten dat het “mijn vrouw heeft mij” moet zijn.’ In Hedonia gaat het zo: ‘Kees van Kooten stond voor het raam, denk ik hardop; hij stond voor het raam, keek in de nacht en is dronken.’

Dit spel met de vorm, nog afgezien van de vraag of het niet óók al leuk is, had in Veertig met schrijven te maken. In het eerste verhaal van die bundel leed Van Kooten sterk onder de ‘creatieve onmacht’ die na Van Deyssel, Reve, Biesheuvel en andere humoristische auteurs een bekend thema voor mindere goden geworden is. Dat boek ging ook erg over Van Kootens schrijversschap - wat ik geen bezwaar vond, omdat het een onuitputtelijk onderwerp is, waar Van Kooten in ieder geval weer nieuwe, leuke, kanten van liet zien.

In Hedonia waagt Van Kooten zich, hoewel hij dus nauwelijks zijn riante woning verlaat, verder van huis: hij dringt dieper dan in zijn andere boeken door in het leven van een man die al vroeg de leukste thuis was en die met humor niet onaardig zijn brood verdient. Hedonia is langer dan enig verhaal dat Van Kooten ooit heeft geschreven, maar niet de lengte is bepalend voor de kwaliteit van dit

[p. 90]

‘opstel’, zoals hij het zelf noemt (verwijzend naar Woody Allen, die op school alleen in Het Opstel geïnteresseerd was), dat is de samenhang.

Alles wat Van Kooten vertelt houdt verband met de vraag wat leuk is en wat niet. Het woord zelf komt, zeker in het begin, wel een aantal malen per bladzijde voor, maar belangrijker is dat de uit het leven gegrepen taferelen die Van Kooten schetst allemaal bij elkaar de legpuzzel van het land Hedonia in beeld brengen. Daar zijn de middelen ruim voorhanden om er iets leuks van te maken, om volop te genieten (hèdonè is het Griekse woord voor genot), maar om nu te zeggen dat dit in de ogen van Van Kooten lukt, nee.

De situatie waarin Van Kooten zich voor de duur van het verhaal bevindt, die van l'Embarras du Choix aan het Mer à Boire, is niet zo leuk als de vakantie-achtige verwoording ervan doet vermoeden. In plaats van een teveel is er eerder sprake van een gemis. In zijn geval is dat concreet de afwezigheid van mevrouw Van Kooten, maar daarvan uitgaande maakt hij duidelijk hoe er eveneens iets schort aan het moderne leven om hem heen, waar hij natuurlijk ook zijn trekken van thuiskrijgt. Er is zoveel, dat de meeste mensen niet meer weten wat ze missen.

Het meest sprekende voorbeeld hiervan is de scène waarin zijn oude vriend Frans F. als een merkwaardige postillon d'amour ineens uit het niets opduikt. Van Kooten heeft juist met behulp van een afhaal-Chinees een leuke maaltijd voor zijn kinderen bereid als Frans F., vers uit de States, binnenvalt met een foto van Woody Allen en Barbara van Kooten (zie de omslag van het boek). Die Frans nu is je reinste patjepeeër geworden, een man die omkomt in de luxe en die van porno een living wil maken. Van Kooten krijgt later die porno op de video bij Frans thuis ook te zien, iets waardoor hem niet zozeer de lust alswel het lachen dreigt te vergaan.

Waar het gedoe van zijn elfjarige zoon in sexualibus, die met zijn vriendjes een pool gemaakt heeft om de Nederlandse Playboy te kunnen kopen en die hij betrapt als hij met een vriendje een prostituee belt, nog iets komisch heeft - zeker als het vriendje na Van Kootens uitbrander er met een ‘bedankt voor het spelen’ snel vandoor gaat - is de wereld van Frans F. volkomen losgeraakt van die van Van Kooten. Zijn modern living heeft weinig te maken met een zekere lol in het leven die Van Kooten zich van vroeger thuis herinnert. Een

[p. 91]

vriendelijk soort humor die mensen met elkaar deelden en die ze met elkaar verbond.

Heel mooi is de herinnering aan feestelijkheden bij de Rotterdamse tak van de familie, in Crooswijk. ‘Er staat altijd een teil soep op tafel en iedereen loopt de hele dag in en uit met gebakken vis, serviesgoed, harde puntjes, lekke binnenbanden, potten verf, waterpomptangen, bossen bloemen, timmerkisten en ijs van Jamin.’ Humor is daar iets wat bij het leven van alledag hoort. Alles wordt door een verhaal, een anekdote, een gekke inval leuk gemaakt. ‘En als je wat meebracht (het sprak vanzelf dat iedereen iets meebracht) zei je dus niet: jongens hier heb ik een ijsje, maar dan maakte je wat leuks van zo'n mededeling.’

Van Kooten heeft algauw door dat als je toch op dat spoor zit, je de dingen ook wel nog leuker kunt maken. Wat het kan worden merkt hij als hij met zijn vader en moeder grote komieken ziet optreden, zoals Wim Kan. Van hem leert hij dat de woordspeling waarin Kan een meester is ‘iets nog waarder moet maken dan het is, zodat de mensen begrijpen wat het eigenlijk was.’ Het ligt voor de hand dat iemand die zo jong al aangeraakt is door het ware van de humor licht geneigd zal zijn er zijn levenswerk van te maken: hij wordt beroepskomiek.

Dat is Van Kooten in Hedonia, maar dat wil niet zeggen dat hij de vraag naar wat leuk is beroepsmatig beantwoordt of de lezer een kijkje in zijn keuken gunt. Dat is alleen het geval op het eind waar Wim Kan (‘stukjes twijfel, bijeengehouden door Corrie Vonk’) als drs. Van Puthoven ten tonele gevoerd wordt. Nee, Hedonia gaat over een bedreigd soort gevoel, over gevoel voor humor die niet bestaat bij de gratie van incidentele grappen, maar die iets toevoegt aan het leven van alledag. In Van Kootens visie is dat in de huidige tijd doortrokken van een grauw soort nuttigheid die Keurslager niet doet reageren op zijn vraag of hij een stukje worst krijgt als hij netjes blaft, of die hem een snackbar walgend doet verlaten als daar een lomperik (met verwende ogen) een meisje grof bejegent. Er is geen ruimte meer voor iets leuks.

Het is niet zo gek dat Van Kooten in Hedonia moeite heeft met zijn porno-vriend. Ook porno reduceert een heel speelterrein, dat van de erotiek, tot iets engs, tot een gemakzuchtige instant-bevrediging. Leuk is wat ruimte biedt aan méér emoties, zoals Van Kooten

[p. 92]

die in zijn Hedonia thuis beleeft, niet zonder sentimentaliteit en met een voorkeur voor wat minder onder druk staat van het moderne leven, kinderen en oude mensen. In dat licht bezien laat zich ook zijn adoratie voor Wim Kan en zijn twijfel ten opzichte van Woody Allen verklaren die, zo vermoed ik, de neurose van het moderne leven en het onvermogen om te genieten - waarvoor Van Kooten zich ook niet kan afsluiten - dichterbij brengt dan hem lief is.

Zeker als je geliefde (aan wie ook dit boek weer is ogedragen) nogal intiem met hem heeft mogen converseren. ‘Ben je met hem naar bed geweest?’ is dan, al lijkt het een beetje triviaal, niet zo'n vreemde vraag meer. Ik denk dat in die vraag op een heel ander niveau iets meeklinkt van wat dit boek zo de moeite waard maakt, de angst het nog steeds leuke Hedonia kwijt te raken aan de trieste eenzaamheid waarvan Van Kooten de treurige geluiden in zijn omgeving registreert en waarvoor hij bij ontstentenis van een muze zoals Wim Kan die had, een grote gevoeligheid aan de dag legt. Als zelfs een groot humorist als Woody Allen daar niet tegen bestand bleek, hoe moet het dan verder met een komiek die zo scherp ziet hoeveel dingen in het eigentijdse leven helemaal niet leuk zijn?

‘De angst van Van Kooten voor humor die niet leuk is’. Uit de Volkskrant. 16 november 1984.

* ‘De manier waarop hij dat alles in een boekje heeft neergeschreven is ontegensprekelijk knap, alleen had ik liever wat meer gelachen. Dat laatste is niet de schuld van de schrijver, maar van de spiegel van de tijd waarin ik met de dag meer grimmige gezichten ontwaar.’ (Carlos Alleene, Het Volk. 8 januari 1985).
* ‘Mogelijk Van Kootens beste boek tot nu toe - maar er is nog veel van hem te verwachten wanneer hij erin zou slagen de beroepsdeformatie die zijn clownesk acteurtalent nu eenmaal met zich meebrengt in zijn zuiver literaire werkstukken nog iets verder naar de achtergrond te dringen.’ (Hans Warren, Provinciale Zeeuwse Courant. 1 december 1984).
* ‘Van Kootens realisme is zonder effectbejag en behalve ruimschoots humoristisch ook op talloze momenten ontroerend.’ (Rob Schouten, Trouw. 13 december 1984).
Eind juli waren van Hedonia 110000 exemplaren verkocht en had het 23-maal in de Libris Top-tien gestaan. Het verscheen in november 1984.