Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1984-85

Oek de Jong
Cirkel in het gras
door Aad Nuis

Een Nederlandse vrouw van even in de dertig is in Rome gearriveerd om er het correspondentschap van een bekende Nederlandse krant op zich te nemen. Als ze er een paar maanden woont krijgt ze een oude vriendin op bezoek. Ze heeft moeite haar houding te bepalen tegenover deze lange, waardige dame die ze al zolang kent, en op de laatste, met veel wijn bevloeide avond van het ‘staatsbezoek’ welt de bekentenis in haar op dat ze verschrikkelijk van haar vriendin houdt. Het duurt de hele avond voordat ze genoeg moed heeft. Komt het hoge woord er eenmaal uit, dan blijkt niet de vriendin, maar een Italiaanse man het voorwerp van de verliefdheid te zijn. De lezer is op het verkeerde been gezet - maar moet toegeven dat de verrassende wending geen vrijblijvende gril van de schrijver is. Er is dan al enig voorbereidend werk gedaan, en later blijkt de draai wel te passen in wat we verder over het karakter van de heldin te horen krijgen. Er blijft iets raadselachtigs in dat nergens verklaard wordt, maar dat is niet raadselachtiger dan mensen vaak zijn.

Het is één voorbeeld uit vele van de eigenaardige speelsheid waarmee Oek de Jong in Cirkel in het gras zijn lezers bejegent. Het is niet de relativerende en daardoor kleinerende ironie die we uit zoveel Nederlandse romans gewend zijn. Er wordt geen afstand mee

[p. 85]

genomen van de personages. Hun ernst die de ernst van de roman is, wordt er niet wezenlijk door aangetast. Wél wordt er ruimte door geschapen in het boek: de indruk dat niet alles wat er aan de hand is meteen wordt prijsgegeven. Die ruimte ontstaat ook door de schijnbaar achteloze manier waarop de schrijver allerlei verwijzingen, dwarsverbindingen en als metaforen werkende gebeurtenissen door zijn boek strooit. Nederlandse romans die zo literair doortimmerd zijn - meestal andere dan de genoemde ironische - maken al gauw een moeizaam geconstrueerde, om niet te zeggen dichtgespijkerde indruk. De Jong, geholpen door de klassieke eenvoud van de hoofdlijn van zijn verhaal, dringt de grillige overvloed aan zinvolle zijpaden en sluipwegen nergens aan de lezer op.

Ook hiervan een enkel voorbeeld. Al op de eerste bladzijde, nog voor de aanstaande gelieven aan elkaar zijn voorgesteld - zij heet Hanna Piccard, hij Andrea Simonetti - zien ze elkaar onder de zuilen van het Pantheon. Het is een tableau vol verborgen betekenis, zowel voor de held als voor de heldin. Pas aan het eind van het boek is dat min of meer duidelijk, althans voor de lezer die zich de scène nog herinnert. Een mooie vondst; een mindere schrijver zou het niet hebben kunnen laten er in de loop van het boek op terug te blikken en hem nader te gaan uitwerken. Maar De Jong maakt nauwelijks meer een toespeling op die scène. De lezer zoeke het zelf uit.

De schrijver die zoveel in een zo omvangrijk boek stopt (Cirkel in het gras telt 431 bladzijden) en daarbij de lezer zoveel ruimte gunt loopt het risico dat de lezer het wel gelooft, of beter: dat hij de schrijver juist niet meer gelooft. Zo'n lezer wordt ongeduldig, omdat een eenvoudig verhaal met zoveel opsmuk en omslag verteld wordt, of hij raakt zo geboeid door de rijkdom van het borduursel dat de realiteit van de voorstelling voor hem verloren gaat. Oek de Jong ontkomt daaraan, in mijn ogen tenminste, door de overtuigende helderheid van zijn stijl - hij gebruikt nooit clichés - en door de dwingende, van verbeeldingskracht en intelligent waarnemingsvermogen getuigende manier waarop elke afzonderlijke scène is neergezet. Twijfels over de betekenis en de samenhang van al die scènes leidt daardoor niet meteen tot twijfels aan het boek maar worden een aansporing tot nog eens lezen.

Maar eerst het verhaal: een liefdesgeschiedenis. In het eerste deel verovert de Nederlandse journaliste haar Italiaan, een dichter en kunsthistoricus met evenveel vrouwelijke trekjes als haar aanpak en

[p. 86]

karakter in traditionele termen mannelijke kanten heeft. In het tweede deel, dat een jaar later speelt, in het voorjaar van de moord op Aldo Moro, loopt de liefde op haar eind, een gezamenlijk bezoek aan Nederland is geen succes, conflicten gaan overheersen, het dochtertje en de vrienden van de dichter rivaliseren met Hanna, en ten slotte wordt ze hardhandig door haar minnaar uit huis gezet. Er volgt nog een lang naspel waarin even uitzicht wordt geboden op de ideale verzoening alvorens de gelieven definitief uit elkaar gaan om de Nederlandse en Italiaanse levens verdrietiger en wijzer voort te zetten. De een als burgeres en zakenvrouw, de ander als dichter.

Zo'n liefde kan leiden tot een verhevigd besef van de wereld en het eigen wezen; ook in deze liefdesgeschiedenis lijkt het uiteindelijk om dat besef te gaan. Twee wezens, twee werelden worden met elkaar geconfronteerd en ontdekken in die confrontatie zichzelf.

Welke werelden? Het duistere Noorden en het lichte Zuiden? Dat ligt voor de hand. Al sinds Henry James en Couperus hun heldinnen naar Italië stuurden. Oek de Jong is zich van die traditie bewust en speelt ermee door de ongewone, zeer eigentijdse variatie op het thema die hij in de kordate, geëmancipeerde Hanna ten tonele voert. Maar erg wezenlijk lijkt die oude tegenstelling me in het boek toch niet te zijn. Het spel met mannelijke en vrouwelijke eigenschappen dan? Dat heeft iets bedrieglijks: hoewel voortdurend het mannelijke van Hanna en het vrouwelijke van Andrea wordt benadrukt, blijken beiden minstens evenzeer over eigenaardigheden te beschikken die gewoonlijk aan hun eigen sekse worden toegeschreven. In feite zijn ze complementaire mengelingen van Yin en Yang, wat hen als hoofdpersonen in een liefdesgeschiedenis ongetwijfeld des te boeiender en levensechter maakt - maar een confrontatie van wereldbeelden levert het niet op. Het feminisme speelt hier geen rol.

De politiek in het algemeen wel, maar op een speciale manier. De ontvoering van Aldo Moro en de reacties daarop leiden tot een diepgaand verschil van mening tussen de geliefden. Hanna, dochter en kleindochter van baksteenfabrikanten en verknocht aan de oude burgerlijke waarden van haar krant, kiest onvoorwaardelijk voor het establishment. Andrea vindt de Rode Brigades niet minder misdadig, maar hij wil ze begrijpen als symptoom. De moderne welvaarts-slavernij heeft ze zelf opgeroepen, ze zijn een teken van een dodelijke ziekte in de samenleving die alleen - al noemt hij die niet met zoveel woorden - met de boeddhistische remedies misschien nog bestreden

[p. 87]

kan worden. Hanna's onbegrip voor zijn visie leidt bij hem tot hoogst ongebruikelijke felheid.

Daarachter ligt de tegenstelling die voor de schrijver waarschijnlijk fundamenteler is: Hanna de baksteen-dochter, kind van de grote rivieren, houdt van modder, wordt een varkensnatuur toegeschreven, ze is bokkig en nors met emotionele uitschieters, behoort, kortom, tot de elementen aarde en water. Andrea is een kind van vuur en lucht, een man die van de geest leeft en erdoor wordt verteerd. Ze fascineren elkaar, trekken elkaar aan en stoten elkaar uiteindelijk af. Pas in hun samenzijn is de wereld compleet.

Andrea is een gecompliceerder karakter dan Hanna, hij lijkt op een weer acht jaar ouder geworden Edo Mesch uit Opwaaiende zomerjurken, in weerwil van zijn nationaliteit. Hij is een zelfkweller, iedereen houdt van hem, maar hij houdt niet erg van zichzelf. Hij is kunstenaar en intellectueel, maker en jager op het begrip. Hij sleept de cultuur met zich mee als een steeds zwaardere, elke directheid verhinderende last. Hij wordt geflankeerd door twee vrienden, de naïeve kunstenaar Kuhajec die hem zijn ‘officiële droomuitlegger’ noemt en een oude kunstkenner die schoonheid wel ziet maar niet maken kan.

Aan het eind overkomt deze gespleten Andrea, na een nachtelijk gesprek met een Griekse vrouwekop en denkend aan het spel van een vierjarige jongen, iets als een satori. Hij ervaart een inzicht in het onbegrijpelijke wezen der dingen dat hem in harmonie brengt met zichzelf en dat hem wellicht zelfs in uiteindelijke harmonie met Hanna had kunnen brengen als zij niet inmiddels tot een tegengesteld inzicht was gekomen. Ik vermoed dat deze scène door de schrijver zwaarwegender bedoeld is dat ik heb ervaren, gezien de plaats ervan aan het eind van het boek. Misschien is het zelfs een credo. In een beeld verborgen. Maar harmonie is nu eenmaal moeilijker te verbeelden dan het ontbreken ervan. Vandaar misschien dat de beelden waarin Hanna haar afscheid van de geliefden samenvat - haar vlucht in de catacomben, waar ze haar Orfeus vergeefs naar haar laat fluiten, het beeld van hem als een schaduw, niet de wolk zelf - overtuigender zijn in hun poëtische werking dan de serene gedachten van de dichter.

Deze samenvatting van enkele van de belangrijkste thema's in Cirkel in het gras is, hoewel naar beste weten gemaakt, in tenminste één opzicht misleidend. Ze geeft de indruk dat de verschillende per-

[p. 88]

sonages, zowel hoofd- als bijfiguren, in de eerste plaats staan voor begrippen, mentaliteiten: abstracties kortom. Het aardige van deze roman is juist dat ze stuk voor stuk zo'n levensechte, ‘ronde’ indruk maken. Het meest geslaagd in dat opzicht vind ik Leda Simonetti, het dochtertje van de dichter, een charmante heks wier stap naar de volwassenheid op overtuigende wijze uit de doeken wordt gedaan.

Er zijn bij alle uitvoerigheid, losse einden in het boek. Aan het eind dreigt de spanningsboog wat in te zakken. De Jongs op zichzelf prijzenswaardige neiging om als schrijver niet redenerend tussenbeide te komen maar alles in beelden te bergen, kan nodeloze onzekerheid bij de lezer veroorzaken. Een paar essayistische hulplijntjes, zoals Kundera ze uitzet in De ondragelijke lichtheid van het bestaan, zouden dat misschien hebben kunnen voorkomen.

Maar een vergelijking met het Tsjechische meesterwerk, is die niet veel te hoog gegrepen? Wel te hoog, denk ik, maar niet véél. Cirkel in het gras is niet zo onaantastbaar gaaf en helder, maar het is wel gemaakt van dezelfde harde, lichte en ernstige stof. Het is een vreemd, glanzend en vreugdewekkend ei in ons literair rivierenland.

‘De overtuigende helderheid van Oek de Jong. Vreemd, glanzend en vreugde wekkend’. Uit de Volkskrant, 31 mei 1985.
* ‘Alles in mij jankt. Het is alsof de schrijver nooit eerder gehoorde waarheden over het leven verkondigt, die de lezer (mij) in staat stellen zich (mij) met het (mijn) leven te verzoenen.’ (Frank van Dijl, Het Vrije Volk, 1 juni 1985).
* ‘Hoewel het veel over “gevoelens” gaat zijn er nauwelijks passages die klef worden (...). Het is waar hij Simonetti zoveel gewicht laat hechten aan het onbewuste, aan de zee en de “onbegrensdheid” dat ik me enigszins ongemakkelijk ga voelen.’ (Carel Peeters, Vrij Nederland, 1 juni 1985).
* Over Hanna Piccard en een veronderstelde afstand van de schrijver tot haar; over reacties van lezers: ‘Als ze mijn sympathie niet had gehad, had ik niet zoveel aandacht aan haar besteed (...). Wat me verraste is, dat tamelijk veel vrouwen haar onuitstaanbaar vinden (...). Een vrouw zei me dat Hanna zich zo aan Simonetti vastzuigt. Daarmee is de reactie van een aantal vrouwelijke lezers waarschijnlijk al verklaard (...). Ik weet uit eigen ervaring dat veel vrouwen dat bij zichzelf onderkennen. Wanneer twee mensen zich aan elkaar overgeven is er geen hiërarchie meer. Hanna is wel de gevangene van haar begeerte, maar ik vind haar volkomen gelijkwaardig aan de man.’ (Oek de Jong tegen H.M. van den Brink, nrc Handelsblad. 12 juli 1985).
Cirkel in het gras kwam uit in mei 1985: eind juli waren er 55000 exemplaren van verkocht en had het acht maal in de Libris Top-tien gestaan. Zweden kocht de rechten.