Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1984-85

Judith Herzberg
Dagrest
door Adriaan Morriën

In een bespreking van Zeepost, de dichtbundel waarmee Judith Herzberg in 1963 debuteerde, wees ik er op dat het lastig was een samenvattende indruk van haar werk te geven. Het verzette zich, meer listig dan nadrukkelijk, tegen een te eenzijdige karakterisering. Het registreerde verschijnselen op een gedetailleerde, hoogst eigenzinnige wijze, bracht momenten uit een ervaring aan het licht die zich niet tot bepaalde en allerminst tot geijkte onderwerpen beperkte, maar in staat was zich tot alles uit te breiden, onder auspiciën van het toeval dat ons, ondanks zijn grimmige onbarmhartigheid, vaak toch ook vertrouwd en vriendelijk kan voorkomen. Het betekent met dat deze dichteres zich, zoals sommige krantelezers, voor alles interesseerde. Judith Herzberg schreef nooit over zaken waarvan de lezer niet onmiddellijk besefte dat zij erbij betrokken was en er ook door werd geboeid, gefascineerd op een intieme wijze waarbij haar ‘leven’ en ook ‘het’ leven in het geding waren.

In haar poëzie was Judith Herzberg uit op ontdekkingen, en tegelijk bang voor ‘onbegaanbaar gebied, te wijd en leeg om in te dwalen’, zoals het in een van de gedichten uit haar eerste bundel luidt. Het gewone, dichtbije werd door deze dichteres verkend, waarbij zij op slag het zicht opende op het verborgene, raadselachtige, angstaanjagende. Er was veel contrasterends in het werk, zowel in de eerste als in de latere bundels, het contrast werd niet uitdagend of behaagziek gepresenteerd. Het was eigen aan wat werd beschreven, omdat het, uiteraard, het ‘wezen’ van de dichteres zelf reflecteerde. Het tempo en de toon van Judith Herzbergs poëzie waren

[p. 81]

(en zijn het nog altijd) die van een spreekstijl, met de daaruit voortvloeiende accenten (die het werk fris hebben gehouden, voorlopig bestand tegen veroudering), een praten in zichzelf soms, een prevelen ook, en een praten met een ander of anderen die zelf stemloos bleven. Ik kan mij heel goed voorstellen (maar achteraf heb ik gemakkelijk praten) dat daarin het begin schuilt van haar verlangen zich met toneel en film bezig te houden.

Dagrest, de titel van Judith Herzbergs laatste bundel, is een term uit de droomtheorie van Sigmund Freud. Freud had daarmee (grofweg gezegd) de voorvallen op het oog die plaatsvinden op de dag, of de dagen, voorafgaande aan de nacht waarin iemand droomt, voorvallen die in de droom terechtkomen en met andere elementen worden verbonden om in een verminkte vorm, zoals dat bij Freud heet, een onbewuste wens tot uitdrukking te brengen. Judith Herzberg moet, schat ik, met de belangrijkste uitgangspunten van Freuds droomtheorie op de hoogte zijn. Bedoelt zij met haar titel dat de dingen die zij beschrijft tot dromen kunnen leiden, zoals praktisch alles in het dagelijkse leven, wanneer het met onze onbewuste wensen is verbonden? Of bedoelt zij dat alles wat zich in ons leven afspeelt materiaal vormt voor een droom die als een ‘transcendente’ of zelfs ‘mystieke’ mogelijkheid boven ons zweeft, losgemaakt zelfs van een brein waarin dromen zich manifesteren? Waarschijnlijk is de verklaring van haar titel ook eenvoudig en concreet: dagresten zijn voorvallen die uit de overweldigende overvloed van indrukken overblijven en memorabel blijken te zijn, waard om in taal te worden bijgezet, of liever: zich aan die bijzetting opdringen. Met andere woorden: alles wat wij ervaren of ondervinden is betrekkelijk en vergankelijk, zoals ook de bijzetting ervan in het gedicht.

‘Meeuwen’, het eerste gedicht uit de bundel, plaatst de lezer al meteen voor de vraag die in de titel is gesteld en waarop ik geprobeerd heb een antwoord te vinden. Het is een van de intrigerendste gedichten uit Dagrest, een van de weinige (misschien wel het enige) dat op mij ook werkelijk de indruk maakt van een droom:

Het krijsen van meeuwen wees de weg naar de zee
een nauwe steeg, steil naar beneden, daar was de haven
maar niets dan boten, trage kranen, ijzerwaren. Geen vogel
vloog of liep te pikken of deinde op een golf.
Toch, het geluid hield aan; het geweld van machines

[p. 82]

 

werd zelfs overstemd door het schreeuwen.

 

De kranen hevelden lichte, niet helemaal dichte kisten.

 

Tussen de brede spleten leefde opeens de lading: vlerken

 

en veren. Zo werden de meeuwen het ruim in gehesen.

Meeuwen kan men, evenals vogels in het algemeen, zien als symbool van de vrijheid. Het zijn schepselen die de zwaartekracht schijnbaar hebben overwonnen of er, dank zij hun vleugels, mee kunnen spelen op een wijze waarvan de mens altijd heeft gedroomd en die hij pas door de techniek, op een minder natuurlijke wijze, heeft verwerkelijkt. Maar meeuwen zijn ook een zinnebeeld van kracht en weerstand. De storm kan ze niet werkelijk verdrijven. De mens moet er aan te pas komen om ze, sluw, boosaardig en met behulp van zijn techniek te vangen, in kisten te proppen en te verschepen. Het is duidelijk dat het gedicht een beeld geeft van een deportatie, een van de vele die de mensen elkaar hebben aangedaan.

Het kan niet zonder betekenis zijn dat Judith Herzberg haar bundel met het gedicht ‘Meeuwen’ opent. Zij besluit hem met een gedicht van twee regels, ‘Bijna nooit’:

Bijna nooit zie je een vogel in de lucht
zich bedenken, zwenken, terug.

Een dergelijke voortvarendheid (voortvliegendheid), die aan een benijdenswaardige doelgerichte zekerheid grenst, is de mens niet gegeven. Telkens ook gaat hij terug, al is het maar in gedachten of in zijn verbeelding, naar wat is beleefd en waardoor hij op z'n minst zo vaak wordt belemmerd als aangemoedigd, een historiograferend dier, zowel wat zijn eigen bestaan als wat dat van de mensheid betreft. Deze drang tot memoreren heeft twee kanten: hij bestendigt de verschrikking, de grote en kleinere verschrikkingen, maar ook het geluk of het plezier, of zoals het door Judith Herzberg in het gedicht ‘Tegoed’ op een paradoxale manier wordt uitgedrukt: ‘Wat genoten wordt heb je tegoed.’

Het taalgebruik van Judith Herzberg, heb ik hierboven opgemerkt, sloot altijd al aan bij de spreekstijl. Dat leidt soms, ook in Dagrest, tot weglatingen met het effect van verstrakking. In het gedicht ‘Rooster’, waarin de ijver en bazigheid van de angst worden beschreven, brengt de dichteres halverwege het gedicht perspectief

[p. 83]

aan, stellig ook opluchting, door middel van een brokje kindertaal met een ‘onmogelijke’ superlatief: ‘Juf juf ik was het eerstst’.

Een van de mooiste gedichten uit Dagrest, een gedicht waarin niet wordt geregistreerd, zoals zo vaak in het werk van Judith Herzberg, maar op een bezwerende toon wordt ‘gezongen’, het gedicht ‘Liedje’, neem ik tot besluit hier over:

Lieg alsjeblieft niet tegen me
niet over iets groots niet over iets
anders. Liever hoor ik het
vernietigendste dan dat je liegt
want dat is nog vernietigender.

Lieg niet over liefde,
iets dat je voelt of iets dat je
zou willen voelen. Liever word ik
bedroefd dan dat je liegt
want dat is nog bedroevender.

Lieg niet tegen me over gevaar
want ik voel toch je angst
en wat ik gewaar word is waar
of ik ken je niet en dat
is nog gevaarlijker.

Lieg niet tegen me over ziekte
liever kijk ik die diepte in
dan dat ik mij verlies in één
van jouw lieve verzinsels
want daarmee verlies ik me dieper.

Lieg niet tegen me over sterven
want zo lang we er nog zijn
vind ik dat toegangsloze
niet mededelen wat je denkt
erger en zo veel doder.

‘Wat genoten wordt heb je te goed, Judith Herzbergs nieuwe bundel Dagrest’ Uit Vrij Nederland. 24 november 1984.

[p. 84]

* ‘Het merkwaardige is, dat je die zwakkere gedichten niet weg kunt laten zonder iets wezenlijks af te doen aan haar poëzie. Ze geven er iets roekeloos aan, houden niettemin elkaar in evenwicht, en vormen zo een rommelig levende omlijsting voor de ongenaakbare hoogtepunten, die er des te meer de status gevonden voorwerp door krijgen’. (Aad Nuis, de Volkskrant. 30 november 1984).
* ‘...pijnlijk nauwkeurig laat Judith Herzberg zien hoe de wet van behoud van ellende ons bestaan bepaalt’. (Karel Soudijn, nrc Handelsblad, 23 november 1984).
Judith Herzberg kreeg in november 1984 in Münster de Westduitse Joost van den Vondelprijs voor haar poëzie, toneelstukken en filmscenario's. Dagrest, verschenen in oktober 1984, werd herdrukt.