Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1984-85

G.L. Durlacher
Strepen aan de hemel
door Frank Ligtvoet

Afgelopen zondag deed in het televisieprogramma Het Capitool, in een discussie over het pausbezoek, de priester J.W. Schneider sj. een opmerkelijke uitspraak over de weigerachtigheid van de Nederlandse joden om de Heilige Vader te ontmoeten. Tussen de joden en de paus in staat onder meer de rol van het Vaticaan tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Over dat probleem zei Schneider letterlijk: ‘(...) ik heb zelf over het probleem van het Vaticaan in Israël, in Jeruzalem, in het hol van de leeuw bij wijze van spreken, redevoeringen gehouden, met de mensen gepraat. Maar dan kom ik dit soort van halsstarrige... nee dat kom ik niet tegen. Het doet mij een beetje vervelend aan, moet ik zeggen, dat toevallig in Nederland het de joden zijn, niet elders, die dan zo nodig - ja - veertig jaar geleden eens moeten gaan ophalen.’

Dat die uitspraak op zijn minst schokkend moet zijn geweest voor de enkele overlevenden van de Duitse vernietigingskampen begreep ik tijdens de uitzending al wel. Het ronduit misdadige karakter van deze woorden realiseerde ik me pas na lezing van G.L. Durlachers boek Strepen aan de hemel. Misdadig omdat op het moment

[p. 77]

dat iemand het zwijgen over ‘het hoe en het waarom van de catastrofe’ doorbreekt, of beter: nu pas kan doorbreken, hem dat spreken als halsstarrig gedrag wordt aangerekend en hem impliciet gemaand wordt maar eens te zwijgen; welke psychische gevolgen dat zwijgen voor een mogelijke spreker heeft, doet er blijkbaar niet toe.

Vanzelfsprekend zal de heer Schneider tegenwerpen dat het boekje van Durlacher helemaal niet over het Vaticaan gaat en dat is juist, maar dat boekje gaat wel over het Grote Zwijgen van de geallieerden en daarmee over het zwijgen van ons, de lauwen en aangepasten die de catastrofe zonder ingrijpen hebben laten passeren.

In het bovenstaande wordt zwijgen op twee manieren geebruikt, met name: het zwijgen van de joden en het zwijgen van niet-joden. In het naschrift bij een van de vier opstelllen waaruit Strepen aan de hemel bestaat, vindt men die twee manieren terug: ‘(Na de tijd in het kamp) leerde ik weer als mens te leven onder mensen, vond gastvrijheid, soms zelfs warmte en metselde het verleden in mijn geheugen dicht. Waarom na bijna veertig jaar de specie niet meer houdt, die vraag laat ik aan anderen over ter beantwoording. (...) Ik wilde - en wil - het “waarom” en het “hoe” van onze catastrofe weten en daarmee mijn eigen coördinaten leren kennen. Hoe hadden wij geleefd en overleefd, hoe was onze bevrijding, hoe onze thuiskomst? En waarom hield de wereld zich blind en doof tijdens de zwartste uren in de oorlog en daarna?

Over de laatste vraag gaat het eerste opstel van Durlachers boek. Knap mengt hij zijn persoonlijke kampervaringen met de feiten die hij ontleent aan twee recent verschenen studies over de mate van kennis die de geallieerden hadden van de vernietigingskampen, studies van Walter Laqueur en Martin Gilbert: ‘Het bombardement op Monowitz, dat Gilbert op bladzijde 315 beschrijft, hoorden ik en mijn kameraden in het Rollwagen-kommando luid en duidelijk. 13 September 1944 leek heel even op bevrijding. Even maar voelden we achter onze glazige hersenfaçade dat er ook nog een “buiten” was en dat Auschwitz niet op een andere planeet lag.’

Door het gebruik van deze methode behoedt hij de lezer voor twee dingen. Ten eerste wordt het de lezer onmogelijk gemaakt de geschiedenis te lezen als een verhaal, waarin historische feiten los gelezen kunnen worden van de werkelijkheid die er schuil achter gaat. En ten tweede verspert hij de lezers de weg om zijn oorlogsherinneringen als een persoonlijk relaas op te vatten, een relaas dat dan mis-

[p. 78]

schien wel gruwelijk is maar geen historische consequenties zou hebben gehad.

De werkelijkheid is nauwelijks te bevatten. Vanaf eind 1942 wordt de volle omvang van de tragedie steeds duidelijker, maar de kennis ervan leidt op geen enkele wijze tot actie aan geallieerde zijde. Zo wordt een smeekbede in 1944 om de spoorlijnen naar Auschwitz en de crematoria en gaskamers te bombarderen afgedaan met argumenten als: er zou te laag ingevlogen moeten worden, de doelen zouden niet duidelijk genoeg onderscheiden kunnen worden, er zouden geen vliegtuigen beschikbaar zijn in verband met de oorlog in het westen, etcetera.

Al deze argumenten bleken na de oorlog te kunnen worden ontzenuwd: er bleek eenvoudigweg boven Auschwitz gevlogen te zijn en er waren - en er zijn - nauwkeurige foto's, gemaakt door geallieerde vliegers en ‘gedateerd mei tot en met september 1944, van Auschwitz-Birkenau, met rokende crematoria en met in rijen op de dood wachtende mensen. Voortreffelijk van kwaliteit voor toen. Alleen die rijen merkte niemand op, de crematoria evenmin.’ De bommen die op Birkenau in 1944 vielen en die de kampbewoners de hoop gaven dat de buitenwereld hen niet vergeten was ‘waren slechts een technische schoonheidsfout; bij een poging aan de Duitse luchtafweer te ontkomen, bevrijdde een geallieerde piloot zich van zijn bommenlast’.

Durlacher vraagt zich af waarom leiders en burgers in het Westen zwegen: ‘Woorden als: sadisme, lafheid, onverschilligheid en opportunisme voldoen niet, al kunnen ze niet zonder meer opzijgeschoven worden. Een sterkere verklaringsgrond is, dat mensen met een gevoelsleven dat niet morsdood is, berichten als deze niet tot zich kùnnen toelaten zonder schade aan lichaam en geest.’ Ik vraag me nu echter af of, nu we die berichten tot ons hebben moeten toelaten, ònze specie het zal houden. Ik vrees echter dat ik het antwoord al wel ken.

Het tweede opstel uit Strepen aan de hemel bevat Durlachers herinneringen aan de periode rond de inval van de Duitsers, die eindigt met de arrestatie van de dan 14-jarige en zijn ouders en hun deportatie naar Westerbork. Het opstel draagt de cynische titel ‘Het begin van een reis’.

In ‘De Illusionisten’, het derde stuk van Durlacher, wordt de

[p. 79]

werkelijkheid van het kamp afgezet tegen de propagandafilm over Theresiënstadt, Der Führer schenkt den Juden eine Stadt. Het maken van die film blijkt de oorzaak te zijn geweest van allerhande onbegrijpelijke gebeurtenissen in Auschwitz. Die gebeurtenissen worden in het eerste deel van ‘De Illusionisten’ beschreven vanuit het perspectief van degene die niets weet en dus niets begrijpt, de verklaring volgt in de historische nabeschouwing. Maar ook nu weer: wat is een historische verklaring in het licht van duizenden moorden. Een puzzel wordt gelegd, maar de afbeelding die te voorschijn komt is zonder ‘schade aan lichaam en geest’ niet te bekijken.

‘Bevrijdingen’, het laatste opstel, beschrijft de lijdensweg die volgde op de bevrijding uit het kamp. Toevalligheden bepaalden Durlachers weg terug naar Nederland, gecoördineerd beleid van staatswege bestond niet: ‘De haast om in 1945 de bevrijde joodse gevangenen terug te halen varieerde van land tot land, evenals het enthousiasme bij hun verwelkoming. Nederland nam een middenpositie in op de thermometerschaal van menselijkheid.’ Pas in oktober 1945 stelde de Nederlandse regering een repatriëringscommissie in.

Als beeldspraak kan men Durlachers beschrijving van zijn ‘thuiskomst’ lezen: ‘Het ouderlijk huis stond er nog. De bewoners, bevoorrecht door de bezetter in 1943, lieten mij niet over de drempel.’ Zolang de ‘bewoners’ ieder zelfonderzoek weigeren, zullen Durlacher en zijn lotgenoten nooit die drempel overschrijden. Ik ben ervan overtuigd dat Strepen aan de hemel - zonder dat het boek zelf een aanklacht tegen deze hypocrisie beoogt te zijn - een belangrijke bijdrage kan zijn bij dat zelfonderzoek.

‘Die rijen merkte niemand op, de crematoria evenmin’. Uit de Volkskrant, 3 mei 1985.

* ‘Het lijkt me belangrijk dat er enkele boeken zijn die boven de stroom (van oorlogsliteratuur, red.) uitsteken door hun kwaliteit of door een officiële bekroning, zodat ze wel doordringen tot een groot publiek. Het boekje van Durlacher verdient dat zeker, niet alleen door de unieke combinatie van historisch onderzoek en persoonlijke herinnering, maar vooral door de bewonderenswaardige zuiverheid waarmee die zo lang onderdrukte herinneringen onder woorden zijn gebracht.’ (Aad Nuis, de Volkskrant, 26 juli 1985).
* ‘Strepen aan de hemel is een afrekening geworden met tal van illusies. Het is een combinatie van ervaring met wetenschap en het beschaamt je

[p. 80]

haast door zijn moed. De moed om een geheugen te hebben en de doden en daarmee je verdriet weer op te roepen. En om daarna nog een stap verder te gaan en nu echt te willen weten hoe het werkelijk in elkaar zat. (Tamar, Vrij Nederland, 3 mei 1985).
Strepen aan de hemel verscheen in april 1985; in mei volgde de tweede druk.